Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, Ο κροκόδειλος (Γκοβόστης)

 

Όσο πιο κούφιο είναι ένα ανθρώπινο κεφάλι

τόσο πιο λίγο επιθυμεί να γεμίσει... 

Ένας κυβερνητικός υπάλληλος, γελοίος και ημιμαθής, ο Ιβάν Ματβέγεβτις , που θεωρεί τον εαυτό του αδικημένη ιδιοφυία, πριν  αναχωρήσει από την Πετρούπολη για ταξίδι διακοπών στην Ευρώπη, επισκέπτεται μαζί με τη γοητευτική και φιλάρεσκη σύζυγό του και έναν στενό του φίλο και συνάδελφο, το εμπορικό κέντρο του Περίδρομου, έναν αχανή και πολυτελή πολυχώρο αναψυχής και αγορών στον οποίο εκτός των άλλων στεγάζεται και ένας μικρός ζωολογικός κήπος. Ενώ η σύζυγός του, η Γελένα Ιβάνοβνα, περιεργάζεται κάποιους πιθήκους, εκείνος αρχίζει να ενοχλεί έναν κροκόδειλο που ανήκει στον Γερμανό Julius Gebhardt.  Τότε ο κροκόδειλος τον καταβροχθίζει, τον κάνει μια χαψιά. Ο Ιβάν Ματβέγεβιτς χάνεται στο εσωτερικό του ζώου αλλά παραμένει ζωντανός. Μέσα στον κενό χώρο του εσωτερικού του κροκόδειλου  διατηρεί την αρτιμέλειά του, τις αισθήσεις του και τη διαύγειά του. Όταν ο συνάδελφος του το απόγευμα της ίδιας μέρας τον επισκέπτεται στον Περίδρομο, του αποκαλύπτει πώς σχεδιάζει να εκμεταλλευτεί την αφύσικη κατάσταση στην οποία βρέθηκε. Σκοπεύει  να αποδείξει σε όλους όσοι τον αμφισβητούσαν την αξία του, να δώσει αποστομωτικές απαντήσεις, να αποδείξει, εν ολίγοις, την ιδιοφυία του και να γίνει διάσημος. Σκοπεύει να παρουσιάσει καινοτόμες οικονομικές θεωρίες για την αύξηση του κεφαλαίου και τη δημιουργία αστικής τάξης στη Ρωσία, να αναφερθεί σε μείζονα ζητήματα πολιτικής, ηθικής, αισθητικής και ποίησης, να εισηγηθεί ακόμα και την εφαρμογή πρωτότυπων κοινωνικών συστημάτων. Κι όλα αυτά με διαλέξεις που θα δίνει στο κοινό μέσα από την κοιλιά του ζώου. Οι φιλοδοξίες του δεν έχουν όριο: θα συναρπάζει, θα γοητεύει, θα σαγηνεύει. Σκοπεύει να κάνει το ίδιο διάσημη και τη χαζή γυναίκα του…Το μόνο που φαίνεται να τον απασχολεί είναι η μεταχείριση που φοβάται ότι θα του επιφυλάξει ο ανυπόληπτος τύπος της πόλης του.
 
Τη συγκεκριμένη νουβέλα, άγνωστη γενικά στο ευρύ κοινό,  ο Φιόντορ Ντοστογιέβσκι τη δημοσίευσε στο δεύτερο τεύχος του βραχύβιου περιοδικού «Εποχή» που διηύθυνε ο ίδιος με τον αδελφό του, Μιχαήλ, το 1865 υπό τον τίτλο Αφήγησις παράξενος ή περίδρομος στον Περίδρομο· ή η αληθινή ιστορία ενός όλως αξιοσέβαστου σε ηλικία και εμφάνιση κυρίου, τον οποίο περιδρόμιασε ολοσχερώς, άνευ υπολειμμάτων και εξολοκλήρου ζωντανό, ένας κροκόδειλος στον Περίδρομο, μετά των σχετικών συνεπειών. Η ιστορία που διαβάζουμε είχε δήθεν παραδοθεί στον συγγραφέα Ντοστοφιέφσκι από τον θυρωρό στην είσοδο της πολυκατοικίας του, σταλμένη από κάποιον άλλον, άγνωστο συγγραφέα, τον Σιέμεν Στρίζοφ, με την παράκληση να σταλεί προς δημοσίευση στο συγκεκριμένο περιοδικό.

 
Ο συγγραφέας σατιρίζει πολλά από τα κακώς κείμενα της κοινωνίας της Αγίας Πετρούπολης. Ασκεί πλάγια κριτική στην τυπολατρία της κυβερνητικής γραφειοκρατίας, την αναξιοπιστία των εφημερίδων και την έλλειψη ηθικής των δημοσιογράφων, τις θεωρίες των οικονομολόγων και των κοινωνικών αναμορφωτών, ακόμα και τις θεωρίες των φυσικών επιστημόνων της εποχής, την ελαφρότητα των κοινωνικών ηθών και του έγγαμου βίου, την κενότητα και τη ματαιοδοξία της ανερχόμενης αστικής τάξης.
 
Πνευματώδης, παιγνιώδης νουβέλα με σαφείς επιρροές από την Παλαιά Διαθήκη και από τον σύγχρονο του Ντοστογιέφσκι, Νικολάι Γκόγκολ (θυμίζει τη νουβέλα του τελευταίου Η Μύτη, σύμφωνα με την οποία ένα πρωί η μύτη ενός ανώτατου στρατιωτικού του ρωσικού στρατού αποκολλάται από το πρόσωπό του και περιπλανιέται στην Αγία Πετρούπολη μέχρι να επανασυνδεθεί στην αρχική της θέση),  που διαβάζεται απνευστί. Αιχμαλωτίζει με την λεπτή ειρωνεία της, το χιούμορ της και την απλότητα της γραφής της. Από τα βιβλία που διαβάζεις μέσα σε λίγη ώρα γιατί δεν μπορείς να τα αφήσεις από το χέρι σου.