Kazuo Ishiguro, Ένας καλλιτέχνης του ρέοντος χρόνου (Ψυχογιός)

 

Μπορεί όντως κάνοντας τον απολογισμό του τα βρει λάθη, αλλά είναι βέβαιο πως υπήρχαν ορισμένες πτυχές που θα τον έκαναν περήφανο.

 

 

 

 

Ο Καζούο Ισιγκούρο, διαβάζουμε στη Wikipedia, είναι Βρετανός. Γεννήθηκε στο Ναγκασάκι της Ιαπωνίας όμως η οικογένειά του μετακόμισε στην Αγγλία το 1960, όταν αυτός ήταν πέντε ετών. Αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Kentwith με πτυχίο στην αγγλική φιλολογία και την φιλοσοφία το 1978 και έκανε μεταπτυχιακό στη δημιουργική γραφή το 1980 στο πανεπιστήμιο της Ανατολικής Αγγλίας. Είναι, λοιπόν, άγγλος συγγραφέας. Ωστόσο, πολλά από τα μυθιστορήματα που έγραψε αφορούν την Ιαπωνία, την οποία φαίνεται να γνωρίζει καλά.

Ένα τέτοιο μυθιστόρημα είναι και το Ένας καλλιτέχνης του ρέοντος χρόνου. Η ιστορία εξελίσσεται από τον Οκτώβριο του 1948 έως τον Ιούνιο του 1950. Στη μεταπολεμική Ιαπωνία, ένας γηραιός ζωγράφος, ο Μασούτζι Όνο, ο οποίος έχει χάσει τον γιο του στον πόλεμο, ζει με τη μικρότερη κόρη του, την οποία προσπαθεί να παντρέψει και περνάει τον χρόνο του φροντίζοντας τον κήπο του, κάνοντας μικρούς περιπάτους σε γνωστά του μέρη και συζητώντας με τους λιγοστούς του φίλους σε γνώριμα ημιφωτισμένα μπαρ. Σε τακτά χρονικά διαστήματα τους επισκέπτεται και η μεγάλη του κόρη με τον γιο της, τον Ισίρο. Το διάστημα που ζουν μαζί αναφύονται διαφορές, διαφωνίες και προβλήματα, που όμως παραμένουν σε πολύ χαμηλή ένταση. Σοβαρό πρόβλημα για τον Μασούτζι Όνο είναι η πολιτική στάση που είχε κρατήσει στο πρόσφατο παρελθόν. Ως διακεκριμένος καλλιτέχνης με έντονη επιρροή, είχε στηρίξει το εθνικιστικό στρατοκρατικό καθεστώς και είχε υποστηρίξει την επεκτατική του πολιτική. Είχε εργαστεί με θέρμη, μαζί και με άλλους καλλιτέχνες, για «το πιο εκλεκτό και πιο θαρραλέο πνεύμα» του ιαπωνικού έθνους και τώρα, ύστερα απ’ ό,τι ακολούθησε,  φοβάται πως αυτή του η στάση μπορεί να έχει επιπτώσεις στον γάμο της κόρης του.

 

Καζούο Ισιγκoύρο, 1954

Τα θέματα που αναδεικνύονται είναι, κατά τη γνώμη μου, τα εξής: 

Πρώτα η Ιαπωνία. Ο συγγραφέας θέλει να μιλήσει για την Ιαπωνία. Τρία μόλις χρόνια μετά από τις ρίψεις των δύο ατομικών βομβών και την άνευ όρων συνθηκολόγηση, η χώρα προσπαθεί να βρει τον δρόμο της. Ολόκληρες περιοχές έχουν μετατραπεί σε ερείπια. Άλλοτε ακμάζουσες περιοχές, συγκροτήματα κατοικιών, ζώνες διασκέδασης και ηδονών έχουν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους τους και έχουν παραδοθεί στην εγκατάλειψη και στον οικονομικό μαρασμό. Ο Μασούτζι εξακολουθεί να πηγαίνει σε μία από αυτές, αναζητώντας μερικές στιγμές συζήτησης με την ιδιοκτήτρια του μπαρ όπου σύχναζε με φίλους του προπολεμικά. Άλλες πάλι περιοχές ανοικοδομούνται με ταχύτερους ρυθμούς. Ωστόσο οι υλικές επιπτώσεις του πολέμου δεν φαίνεται να έχουν αγγίξει τον Μασούτζι και την οικογένειά του. Συνεχίζουν τη ζωή τους με τις μικρότερες δυνατές αναταράξεις, τουλάχιστον στο υλικό επίπεδο. Και κάτι ακόμα: αυτή η Ιαπωνία, της οποίας πριν τρία χρόνια δύο πόλεις ισοπεδώθηκαν από τις ατομικές βόμβες, φαίνεται πρόθυμη να υιοθετήσει τα δυτικά πρότυπα και να δεχτεί μαθήματα από τους Αμερικανούς. Ο αμερικάνικος τρόπος αρχίζει να είναι αποδεκτός σε πολλά, στην οικονομία, στις επιχειρήσεις, στη διασκέδαση.

«Οι αλλαγές που έγιναν μετά τον πόλεμο, άρχισαν τώρα να αποδίδουν καρπούς σε όλα τα επίπεδα της εταιρείας. Είμαστε πολύ αισιόδοξοι για το μέλλον. Μέσα στα επόμενα χρόνια και εφόσον βάλουμε τα δυνατά μας, η KNC θα έχει γίνει μια εταιρείας της οποίας το όνομα θα αναγνωρίζεται όχι μόνο στην Ιαπωνία αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο … Είμαι βέβαιος πως υπήρξαμε βιαστικοί κάποιες φορές. Αλλά σε γενικές γραμμές οι Αμερικανοί μπορούν να μας διδάξουν πολλά πράγματα. Μέσα σε λίγα χρόνια, για παράδειγμα, εμείς οι Ιάπωνες κάναμε αλματώδη βήματα στην κατανόηση της δημοκρατίας και των ατομικών δικαιωμάτων. Πιστεύω πως η Ιαπωνία έβαλε τα θεμέλια για ένα λαμπρό μέλλον».

 

 

Ginza street, Tokyo, 1950

Έπειτα η σχέση δασκάλου και μαθητή: σχέση αφοσίωσης και προδοσίας.  Η επίδραση που ασκούσαν οι δάσκαλοι στη διαμόρφωση των μαθητών τους, τόσο στον καλλιτεχνικό τομέα όσο και γενικότερα, είναι τεράστια. Στην πραγματικότητα οι δάσκαλοι λειτουργούσαν και ως μέντορες, και ως πνευματικοί καθοδηγητές. Ο Μασούτζι μαθητεύει κοντά σε έναν διαπρεπή ζωγράφο και ζει κοινοβιακά μαζί με τους συμφοιτητές του στο τεράστιο οίκημα του τελευταίου. Οι μαθητές οφείλουν –είναι καθήκον τους- να διασώσουν και να αναπαράγουν στα έργα τους τις αισθητικές αντιλήψεις του δασκάλου τους εφόσον σ’ αυτόν οφείλουν τα πάντα. Οποιαδήποτε παρέκκλιση καταδικάζεται ως «προδοσία». Ωστόσο ο Μασούτζι σπάει αυτό το σχήμα. Παρότι αγαπημένος μαθητής του δασκάλου του, με τους πίνακές του διαφοροποιείται κάθετα και θεματικά και αισθητικά από τις αρχές εκείνου. Μία ρήξη είναι αυτή: η αισθητική. Η άλλη έχει να κάνει με τις γενιές. Όμως και ο Μασούτζι έχει μαθητές τους οποίους επηρεάζει και οι οποίοι τον εκτιμούν.

«Ένας δάσκαλος, ένας πνευματικός καθοδηγητής που θαυμάζει κανείς όταν είναι νέος, τον σημαδεύει ακόμα κι όταν επαναξιολογήσει ή και απορρίψει όσα έμαθε, ορισμένα χαρακτηριστικά του δασκάλου θα διατηρηθούν σα μια σκιά της επιρροής του και θα παραμείνουν σε ολόκληρη τη ζωή του μαθητή. Έχω διαπιστώσει, για παράδειγμα, πως ορισμένες μανιέρες μου –ο τρόπος που κουνάω τα χέρια όταν εξηγώ κάτι, κάποιες αποχρώσεις της φωνής μου όταν θέλω να ειρωνευτώ ή να δείξω ανυπομονησία, ακόμα και ολόκληρες φράσεις που χρησιμοποιώ σε σημείο που οι άνθρωποι να τις θεωρούν αποκλειστικά δικές μου- όλα αυτά τα χαρακτηριστικά τα κληρονόμησα από τον δάσκαλό μου, τον Μόρι-σαν.»

 

Tokyo, 1950

Ένα από τα σημαντικότερα είναι, κατά τη γνώμη μου, είναι η στράτευση του καλλιτέχνη και, συνεπόμενα, ο προορισμός της τέχνης και η ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ο Μασούτζι, εμφορούμενος από τα εθνικιστικά ιδανικά της περιόδου, αποφασίζει εγκαταλείψει τα θέματα του «ρέοντος χρόνου», αυτά που ο δάσκαλός του υπηρετούσε, για να αφιερωθεί σε μια ζωγραφική στην υπηρεσία πολιτικών σκοπών, στρατευμένη στο καθεστώς. Έκτοτε τα θέματά του εξυμνούν τον μιλιταρισμό και την πολεμική επέκταση. Μάλιστα, λόγω αυτής της στήριξης απολαύει την εμπιστοσύνη του καθεστώτος, ασκεί επιρροή, καταλαμβάνει θέση εξουσίας και, μάλιστα, γίνεται η αιτία για την πολιτική δίωξη συναδέλφου του, με τον οποίο, μάλιστα συνδεόταν και με φιλικούς δεσμούς. Πρόκειται για κομβικής σημασία επιλογή για την οποία ποτέ δεν ένιωσε ένοχος. Παραδέχεται, ασφαλώς, ότι «στην καριέρα του υπήρξαν και ατυχείς στιγμές», ότι έγιναν/έκανε λάθη, κάποια από τα οποία πολύ σοβαρά, τα οποία δεν θα μπορούσε να μην παραδεχτεί, αλλά ποτέ δεν αρνήθηκε αυτή τη συγκεκριμένη στάση, ιδίως όταν ξέρει -και το διακηρύσσει με κάθε ευκαιρία- πως τα κίνητρά της είχαν τον άδολο πατριωτισμό και τις αγαθές προθέσεις. Πάντως δεν είναι εμφανές αν δεν αισθάνεται ενοχή ή διάθεση βαθιάς μεταμέλειας. Παραδοχή λαθών, σίγουρα. 

«Υπάρχουν άνθρωποι που θεωρούν ότι η καριέρα μου είχε αρνητική επιρροή. Μια επιρροή που τώρα πια θα έπρεπε να σβήσει και να ξεχαστεί. Αυτήν την άποψη δεν την αγνοώ. […]. Υπάρχουν και αυτοί που ισχυρίζονται πως άνθρωποι σαν εμένα είναι υπεύθυνοι για τα τρομερά που συνέβησαν στο έθνος μας, πως η επιρροή μου είχε ως συνέπεια να υποφέρουν αφάνταστα οι συμπατριώτες μου…»  

Στην πραγματικότητα οι ενοχές που κυρίευσαν πολλούς ευαίσθητους Ιάπωνες για τη στάση που κράτησαν πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου και προκάλεσαν τόσα δεινά στους συμπατριώτες τους, προβάλλουν στην αφήγηση με τη μορφή συλλογισμών και ανακλήσεων του Μασούτζι , ο οποίος συνεχώς επιστρέφει στο παρελθόν με τη μορφή εκτενών αναδρομικών αφηγήσεων, στην προσπάθειά του να συλλάβει τον «ρέοντα χρόνο». Με αφορμή την αυτοκτονία ενός άλλου καλλιτέχνη, μουσικού, με ανάλογη με τη δική του στάση κάνει και ένα είδος προσωπικής επανεκτίμησης, μια προσωπική απολογία.

«… δεν ήταν κακός άνθρωπος. Απλώς ήταν κάποιος που εργάστηκε σκληρά για κάτι που θεωρούσε ο ίδιος σωστό… Σκέφτηκε όλους όσοι σκοτώθηκαν, όλα τα μικρά παιδιά της ηλικίας σου, που είχαν μέινει ορφανά, σκέφτηκε όλα τα πράγματα και πίστεψε πως τα τραγούδια του ήταν λάθος. Και ένιωσε πως έπρεπε να απολογηθεί. Στους επιζήσαντες. Στα παιδάκια που έχασαν τους γονείς τους… Ήθελε να πει σε όλους τους ανθρώπους πως λυπόταν. Γι’ αυτό, νομίζω, αυτοκτόνησε. … Ήταν γενναίος που παραδέχτηκε τα λάθη του, πολύ γενναίος και έντιμος άνθρωπος.»

Η σχέση πατέρα και παιδιών. Περίπλοκη σχέση. Ο πατέρας του Μεσούτζι τον προόριζε για τον κόσμο των επιχειρήσεων. Όταν έμαθε τις προθέσεις του γιου του, αυταρχικά κατέστρεψε τους πρώτους του πίνακες. Ωστόσο ο Μασούτζι έκανε την επανάστασή του και ακολούθησε τον δικό του δρόμο. Ο ίδιος ο Μασούτζι είναι πατέρας (και παππούς, με έναν εγγονό –περιμένει όμως και δύο ακόμα εγγόνια). Έχασε έναν γιο στον πόλεμο για τον οποίο ελάχιστα μιλάει. Ωστόσο απέναντι στις κόρες του, ιδίως τη μικρότερη, τη Νορίκο, δείχνει πραγματικό ενδιαφέρον και συγκατάβαση στις όποιες τους επιλογές.

 

Hiroshige Otagawa, Six vieus of mountain Fuji  

Στο μυθιστόρημα Ένας καλλιτέχνης του ρέοντος χρόνου υπάρχουν πρόσωπα που λειτουργούν ως φορείς της νέας πραγματικότητας την οποία η Ιαπωνία οφείλει να ακολουθήσει, φορείς νέων ιδεών, ενός νέου ανανεωτικού πνεύματος (ας πούμε, κατά μία έννοια ο Ισίρο,, ο εγγονός του Μασούτζι με την παιδική του αφέλεια, ή ο γαμπρός του, στέλεχος αμερικάνικης πολυεθνικής ή, ακόμα, και οι κόρες του…). Αναπόφευκτη είναι η διάσταση αυτής της γενιάς με την προηγούμενη –ίσως και η αντιπαράθεση μαζί της. Ας μην ξεχνούμε ότι και ο Μασούτζι έκανε τις δικές του ρήξεις. Και δεν ήταν λίγες (και με τον πατέρα του και με τον δάσκαλό του και με τις καλλιτεχνικές και αισθητικές νόρμες της εποχής του...). Η μία γενιά έζησε με τον μύθο της πανίσχυρης χώρας που η ιστορία την επέλεξε να κυριαρχεί στον ευρύτερο χώρο της, της ανίκητης πολεμικής υπεροχής· η άλλα είδε τον μύθο αυτόν να καταρρέει και να γίνεται συντρίμμια με τον πιο οδυνηρό τρόπο.

Όπως όλα τα βιβλία του Καζούο Ισιγκούρο, και αυτό είναι εξαίρετο. Χαμηλόφωνο, σχεδόν ψιθυριστό, συγκινητικό, για έναν άνθρωπο που στο τέλος της ζωής του διαπιστώνει πως τον ξεπέρασε το παρόν και, ας πούμε, αρνήθηκε το παρελθόν (του). Και σαν αυτόν ήταν και άλλοι πολλοί της γενιάς του.

df