Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, Ο Μέγας Ιεροεξεταστής, Αδελφοί Καραμάζοφ (Γκοβόστης)

 

Τον δέκατο έκτο αιώνα στην Ισπανία, στην ακμή της Ιερής Εξέτασης, επανεμφανίζεται στην κεντρική πλατεία της Σεβίλλης ο Ιησούς. Κάνει θαύματα και γρήγορα οι άνθρωποι μαζεύονται γύρω του και τον ακολουθούν με βαθιά πίστη, ακριβώς όπως και την πρώτη φορά στην Ιουδαία. Κάποια στιγμή, κάνει την εμφάνισή του ένας υπέργηρος και κάτισχνος Ιεροεξεταστής, ο Μέγας Ιεροεξεταστής, που μάλλον παραπέμπει στον Τομάς Τορκουεμάδα (1420-1498). Το πλήθος αμέσως τον προσκυνά, αφήνοντας τον Ιησού. Ο Ιεροεξεταστής διατάσσει τους ακολούθους του να συλλάβουν τον Ιησού και να τον οδηγήσουν στο δεσμωτήριο. Τον καταδικάζει σε θάνατο. Τη νύχτα όμως, πριν την εκτέλεση της καταδίκης τον επισκέπτεται στο κελί του.
 
Εκεί απευθύνει στον Ιησού ένα «κατηγορώ», αποδομώντας τη διδασκαλία του. Παρατηρεί ότι το σύστημα που πρότεινε στους ανθρώπους κατά την πρώτη εμφάνισή του στη Γη, ο χριστιανισμός, δηλαδή, είναι ανεπαρκής. Συνεχώς πρέπει να βελτιώνεται και να τροποποιείται από τους ανθρώπους, από τους ισχυρούς ανθρώπους, δηλαδή από την Καθολική Εκκλησία. Ο άνθρωπος,  λέει  ο Ιεροεξεταστής στον Ιησού, είναι ατελές και αδύναμο ον, και βασικά αφελές και είναι από τη φύση του τέτοιο. Επιθυμεί όχι μόνο τον άρτο αλλά και το μυστήριο, το θαύμα, την αίσθηση του υπερβατικού. Και, το κυριότερο, επιθυμεί κάποιον ισχυρότερό του, απέναντι στον οποίο να υποκλίνεται κα να παραδίνεται. Αυτές οι τρεις επιθυμίες, του θαύματος, του μυστηρίου και της κυριαρχίας, είναι τόσο ισχυρές που τον εμποδίζουν να είναι ελεύθερος. Ο Ιησούς πρότεινε ένα σύστημα που δεν μπορεί, λοιπόν, να εφαρμοστεί γιατί απευθύνεται στους ικανούς, τους ισχυρούς ηθικά και σωματικά, εν τέλει στους εκλεκτούς, στους αγίους. Και τέτοιοι δεν μπορεί παρά να είναι ελάχιστοι.
 
Ο Ιησούς αγάπησε τους ανθρώπους γι' αυτό που θα μπορούσαν να γίνουν, δηλαδή άγιοι, ενώ ο Ιεροεξεταστής γι' αυτό που πραγματικά είναι, δηλαδή τρωτοί και αδύναμοι. Πιστεύει ότι για να γίνει ανεκτός έστω αυτός ο κόσμος πρέπει να αγαπηθεί με περισσότερη ανοχή και συγκατάβαση. «Ζήτησες πολλά από τους ανθρώπους», λέει στον Ιησού ο Ιεροεξεταστής, «γι' αυτό τους έχασες. Γιατί, λοιπόν, ξανάρθες; Γιατί δεν μας αφήνεις, εμάς, που ξέρουμε και μπορούμε να τα καταφέρουμε, να κάνουμε τη δουλειά μας όπως ξέρουμε; Τι θέλεις πάλι και ξανάρθες;»
 

Ο Ιησούς ζήτησε να αντικαταστήσει το υλικό συναίσθημα με το ηθικό, ώστε ο υλικός άρτος να γίνει λίγο πολύ ανήθικος για να αναδειχθεί ο επουράνιος. «Αυτό ήταν λάθος», λέει ο Ιεροεξεταστής, «Το θαύμα είναι ακριβώς το αντίθετο: ο επίγειος άρτος».
Όλη αυτή την ώρα που ο Ιεροεξεταστής απευθύνει αυτό το ¨κατηγορώ" ο Ιησούς μένει αμίλητος. Μόνο στο τέλος, λέει: «Έχεις δίκιο, σοφέ γέροντα. Ευχαριστώ». Και τον ασπάζεται. Όπως ακριβώς κάνει και ο Αλιόσα Καραμάζοφ, δόκιμος μοναχός, στον αδελφό του, τον ορθολογιστή Ιβάν, ο οποίος τόση ώρα του μιλούσε με αυτόν τον μονόλογο πριν τον αποχαιρετήσει.
Ο Μέγας Ιεροεξεταστής είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία των «Αδελφών Καραμάζοφ» Και μπορεί να διαβαστεί, και ως φιλοσοφικό δοκίμιο και ως πολιτικό κείμενο. Πώς, τελικά, μπορεί ο άνθρωπος, αυτό το ταλαιπωρημένο ον, να οικοδομήσει μια πιο δίκαιη κοινωνία; Με την πίστη ή με την επιβολή μιας εξουσίας; Με την ανοχή και την αγάπη ή με τον εξαναγκασμό; Η λογοτεχνία δεν δίνει απάντηση. Θέτει ερωτήματα.
Εξαίρετο μέρος των «Αδελφών Καραμάζοφ». Όπως και ολόκληρο το μυθιστόρημα.