Χριστίνα Ντουνιά, Αργοναύτες και Σύντροφοι, Όψεις του λογοτεχνικού τοπίου στη δεκαετία του '30 (Εστία), 4ο μέρος

 

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος

 

Στο βιβλίο της Χριστίνας Ντουνιά, εκτός των άλλων εξετάζεται και ο Ανδρέας Εμπειρίκος και η θέση του μέσα στη γενιά του ’30. Στοιχεία που θίγονται είναι:

α) η «Επιφάνεια»· στον Ανδρέα Εμπειρίκο πρόκειται για μια αποκαλυπτική εκστατική εμπειρία που βιώνει ο ποιητής ή το ποιητικό υποκείμενο,

β) ο Walt Whitman στο έργο του Εμπειρίκου. Ο  Walt Whitman (1819-1892) είναι ένας από τους σημαντικότερους Αμερικανούς ποιητές του 19^ου αιώνα. Γεννημένος στον Λονγκ Άιλαντ της Νέας Υόρκης, ασχολήθηκε με διάφορες (μαθητευόμενος σε δικηγορικό γραφείο, τυπογράφος, εκδότης, κατασκευαστής ξύλινων σπιτιών και, ασφαλώς, ποιητής. Το σημαντικότερο έργο του είναι Φύλλα χλόης (Leaves of grasses), 1854-1855, έργο που προκάλεσε πολλά αντιδράσεις και σε πρώτη φάση γνώρισε την εκδοτική αποτυχία. Στον Μεγάλο Ανατολικό ο Εμπειρίκος τον φαντάζεται ως «Πρόεδρο των ΗΠΑ, της Κοινοπολιτείας του Ανθρώπου». Ως ποιητή-προφήτη, τον τοποθετεί ενός πλήθους που πιστεύει στην ελευθερία, στη θρησκεία του έρωτα και στον Άνθρωπο! Ο Εμπειρικός, κυρίως, και ο Σικελιανός αναγνωρίζουν συγγένειες με τον Whitman.

γ) ο Ανδρέας Σπερχής, το alter ego, η περσόνα του Εμπειρίκου στον Μεγάλο Ανατολικό.

 

 

Ο Κοσμάς Πολίτης

 

Στοιχεία του έργου του Κοσμά Πολίτη (πραγματικό όνομα, Παρασκευάς Ταβελούδης), κατά τη Χριστίνα Ντουνιά (από τη σελίδα 343 κ.ε): αισθητισμός, παρακμή, φυσιολατρία, ελευθεριότητα των ηθών και στον έρωτα, αρχαιότητα.

Κοσμάς Πολίτης, 1888-1974

Ιδιαίτερα φαίνεται να συγκινείται από το έργο της Μαρίας Πολυδούρη αλλά και από την προσωπικότητά της. Μία από τις γυναικείες φιγούρες που κυκλοφορούν στην Εκάτη, η Έρση, παραπέμπει ευθέως σε αυτήν καθώς ο Πολίτης τις εμφανίζει με κοινά χαρακτηριστικά στην εμφάνιση και στα ήθη (μαύρα ρούχα, χορός, δημόσιο κάπνισμα, διπολική συμπεριφορά, ελευθεριότητα). Η ομοιότητα ή η αναλογία των χαρακτηριστικών επιβεβαιώνει τον θαυμασμό του Πολίτη για την ποιήτρια του 1920. Ενδεικτικό είναι επίσης ότι στο ίδιο μυθιστόρημα, ένας από τους ήρωες, ο Παύλος, επισκέπτεται την Έρση στη «Σωτηρία» για να πάρει χρησμό. Η φυματική τσιγγάνα που του δίνει τον χρησμό που επιζητεί μιλά με τα λόγια της Πολυδούρη, όταν αναφέρεται στον έρωτα.

 

  Ο Μιχάλης Καραγάτσης

 

Το ελληνικό μυθιστόρημα του 19^ου αιώνα δεν είχε μπορέσει να εκφράσει και να αναδείξει με επιτυχία το ερωτικό στοιχείο και τη δύναμη του ερωτικού ενστίκτου λόγω του συντηρητισμού της ελληνικής κοινωνίας. Το αποτέλεσμα ήταν να τροφοδοτείται η ρομαντική ποίηση κατά τη μίμηση των γαλλικών προτύπων αλλά αποτυχημένα. Κάποιες, λίγες, εξαιρέσεις είναι αξιοσημείωτες: Βιζυηνός, Παπαδιαμάντης, Κονδυλάκης, Καρκαβίτσας και, ελάχιστα, ο Ροϊδης.

 

Με τον Καραγάτση (πραγματικό όνομα, Δημήτρης Ροδόπουλος), αντίθετα, βρισκόμαστε στην επικράτεια του ρεαλιστικού μυθιστορήματος (ή του μυθιστορήματος του ρεαλισμού). Το ερωτικό στοιχείο κυριαρχεί, ιδίως στη σεξουαλική του διάσταση, μέσω του πολύ ισχυρού ερωτικού ενστίκτου, που σπρώχνει τους ανθρώπους σε δράση. Στα μυθιστορήματα του Καραγάτση είναι έντονη η παρουσία των επιστημών, κυρίως της βιολογίας και της ψυχανάλυσης, τα συμπεράσματα των οποίων γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας γενικά από τους μυθιστοριογράφους εκείνης της περιόδου και στην Ελλάδα και στην Ευρώπη.

 

Ο Καραγάτσης, ειδικά, είναι μονίμως προσανατολισμένος στον νατουραλισμό του Ζολά και στον ψυχολογικό ρεαλισμό του Ντοστογιέφσκι και άμεσα επηρεασμένος από τις θεωρίες του Φρόιντ για τη λίμπιντο. Τα πρόσωπα των μυθιστορημάτων του είναι δέσμια της βιολογίας, του περιβάλλοντος και της κληρονομικότητας, σχεδόν έρμαια της τελευταίας. Ο άνθρωπος είναι πρωτίστως ζώο: έχει κτηνώδεις αντιδράσεις και ζωώδη ένστικτα [για τους νατουραλιστές –τον Ζολά, ας πούμε- ο άνθρωπος επιστρέφει στη ζωώδη του κατάσταση και συχνά δρα υπό την επήρεια ουσιών –αλκοόλ και ναρκωτικών, εξωτερικών ερεθισμάτων, ενίοτε και ψυχικών νόσων].

 

Μ. Καραγάτσης, δεκαετία του '50, φωτογράφος, ο Ανδρέας Εμπειρίκος

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Μαρίνα Ρεϊζη στη Μεγάλη Χίμαιρα. Αυτή η γαλλίδα που ο έρωτας και ο γάμος την φέρνουν στην Ελλάδα, καταστρέφεται λόγω των γονιδίων της, του ασφυκτικού κοινωνικού πλαισίου εντός του οποίου καλείται να ζήσει και του (έντονου-ακαταγώνιστου) ερωτικού ενστίκτου. Υπό την επίδραση του Φρόιντ, ο Καραγάτσης την εμφανίζει να λειτουργεί ως θηλυκό ζώο, που εναγωνίως επιζητεί το ερωτικό σμίξιμο εξαιτίας βιολογικών λόγων, της έκκρισης οιστραδιόλης. Έτσι, σμίγει ερωτικά με τον εραστή της την ίδια στιγμή που η κόρη της ψυχορραγεί. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τον Γιούγκερμαν, του οποίου η ζωή στιγματίστηκε όταν είδε το ερωτικό σμίξιμο της μητέρας τους με τον εραστή της. Δέσμιος αυτής της λιβιδικής σκηνής, ο Γιούγκερμαν σε όλη την υπόλοιπη ζωή του δρα με εντελώς ελεύθερο το ζωικό/ερωτικό ένστικτο. Γι’ αυτό και η ζωή του είναι γεμάτη από λαγνεία, συνουσίες, αχαλίνωτες ερωτικές περιπέτειες, πόρνες και σεξουαλικές εμμονές.  

 

Σε ό,τι αφορά τα λογοτεχνικά ζητήματα:

α) ευθυγραμμίζεται με την κριτική του Θεοτοκά για την απελπιστικά φτωχή παραγωγή της ελληνικής λογοτεχνίας ως τη δεκαετία του ’30 και εμφανίζεται πολύ επικριτικός απέναντι στους λογοτέχνες του ’20. Κατά τον Καραγάτση, η γενιά του ’30 έχει τις προϋποθέσεις για ανανέωση και ανασύνθεση του μυθιστορήματος.

και β) απέναντι στους συνοδοιπόρους του, στης γενιάς του ’30, ο Καραγάτσης είναι εγκωμιαστικός, ιδίως για τον Στρατή Μυριβήλη, στον οποίο αναγνωρίζει στοιχεία της δικής του «φυσιολογίας του ανθρώπου», κυρίως στο έργο του Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια. Επαινετικός είναι και απέναντι στη Λιλίκα Νάκου (Οι παραστρατημένοι), στον Θράσο Καστανάκη και στον Κοσμά Πολίτη, ασφαλώς. Λίγο πιο συγκρατημένος είναι απέναντι στον Άγγελο Τερζάκη λόγω της επιφύλαξής του για το εσωτερικό μονόλογο.