Πετράρχης, Ανάβαση στο όρος Βεντού (Άγρα)

 

 

Οι πράξεις που γεννούν λύπη και αμφιβολία

περισσεύουν μέσα μου…

 

  

Ποιος, άραγε, ήταν ο λόγος που οδήγησε στις 26 Απριλίου του 1336, έναν νεαρό Ιταλό λόγιο, έναν άνθρωπο που τρέφεται από τα κείμενα και που εκείνον τον καιρό ζει στη Γαλλία, να αποφασίσει –επιτέλους- να ανέβει μαζί με τον αδελφό του στην κορυφή του όρους Ventoux; Τι αναζητούσε εκεί ψηλά; Και γιατί, άραγε, οι συνθήκες υπό τις οποίες αποφάσισε την ανάβαση έχουν συνέπειες για τους μεταγενέστερους;

 Η υπόθεση αυτή έχει ενδιαφέρουσες πτυχές. Κατά πρώτον, το να θέλει ένας άνθρωπος του 14^ου αιώνα να ατενίσει τη θέα από μια υψηλή τοποθεσία είναι μια μάλλον παράδοξη επιθυμία· το να θέλει ένας άνθρωπος εκείνης της εποχής να «κοιτάζει» τη φύση αντί να ζει μέσα σ’ αυτήν δεν εξηγείται εύκολα. Κατά δεύτερον, ο άνθρωπος που επιχείρησε την ανάβαση ήταν ο λόγιος από τη Φλωρεντία, Φραγκίσκος Πετράρχης (Francesco Petrarca, 1304-1374), τριάντα δύο χρονών τότε, ένας άνθρωπος του οποίου τα έργα και η σκέψη καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τον δυτικό πολιτισμό. Κατά τρίτον, το γεγονός ότι ο Πετράρχης θέλησε να καταγράψει τις εντυπώσεις του από την ανάβαση σε κείμενο με τη μορφή επιστολής.

«Χρόνια τώρα το ‘χα στο μυαλό μου [ν’ ανέβω στο Ventoux]. Ήμουν παιδί, καθώς γνωρίζεις, που μ’ έφερε εδώ το πεπρωμένο που ορίζει τις τύχες των ανθρώπων. Και το βουνό, που η όψη του δεσπόζει από μακριά, το’ χα σχεδόν πάντα μπροστά στα μάτια μου. Ώσπου ξάφνου μια μέρα, ένιωσα τη λαχτάρα να κάνω αυτό που λαχταροούσα καθημερινά. Και να πώς έγινε: διάβαζα τη Ρωμαϊκή Ιστορία του Τίτου Λίβιου και η τύχη το ‘φερε να πέσω στο σημείο όπου ο Φίλιππος, ο βασιλιάς εκείνος της Μακεδονίας που πολέμησε τον λαό της Ρώμης, ανέβηκε στο όρος Αίμος της Θεσσαλίας και από την κορυφή του είδε, καθώς λένε, δύο θάλασσες, την Αδριατική και τον Εύξεινο Πόντο, αν βεβαίως πιστέψουμε τη φήμη…»  

 

Ο Πετράρχης είναι το πρότυπο του λογίου της Αναγέννησης, του homo litteratus, του ανθρώπου των κειμένων. Την ιδέα για την ανάβαση στο όρος Ventoux ο Πετράρχης πρέπει να την άντλησε από την ανάγνωση της Ρωμαϊκής Ιστορίας του Τίτου Λίβιου. Επίσης, την καταγραφή των εντυπώσεων και της γενικότερης αίσθησης που του άφησε αυτή η ανάβαση πρέπει να είχε και αυτή φιλολογική προέλευση: μια ανάγνωση των επιστολών του Κικέρωνα, περί τα 1345 στη Βερόνα, τον ώθησε στην καλλιέργεια του φιλολογικού είδους της επιστολής. Η συγκεκριμένη, λοιπόν, επιστολή απευθύνεται στον πνευματικό του καθοδηγητή, σε έναν μοναχό ονόματι Dionigi Roberti, τον Διονύσιο του Borgo San Sepolcro. Ο τελευταίος είχε δωρίσει στον Πετράρχη, κατά τη συνάντησή τους στο Παρίσι, ένα κομψό αντίτυπο των Εξομολογήσεων του Αγίου Αυγουστίνου, κείμενο που, όπως φαίνεται, επέδρασε καταλυτικά στη σκέψη του και, μάλλον αυτό το κείμενο ήταν που τον οδήγησε στην ανάβαση στο Ventoux. Από το κείμενο του Ιερού Αυγουστίνου, ο Πετράρχης επικοινωνεί και με άλλα κείμενα, του Αποστόλου Παύλου, του Ματθαίου, του Οβίδιου, του Κικέρωνα, του Σενέκα, του Βιργίλιου, του Πλίνιου του πρεσβύτερου. Από μία άποψη αυτή η επιστολή προς τον μοναχό Διονύσιο περιέχει μεγάλο μέρος της δυτικής φιλολογικής παράδοσης και αποτελεί δείγμα διακειμενικότητας: η επιστολή για την ανάβαση στο όρος Ventoux έχει χτιστεί πάνω σε αρκετά άλλα βιβλία, όπως αναφέρει, εύστοχα, στο Επίμετρο, ο Νίκος Δασκαλοθανάσης.

 

Πετράρχης και Λάουρα

Ωστόσο, η επιστολή διαβάζεται και με άλλον τρόπο. Για πολλούς νεότερους στοχαστές της πρώιμης Αναγέννησης, το ενδιαφέρον φαίνεται ότι μετατοπίζεται από την αναστοχαστική λειτουργία του λόγου στη λειτουργία του βλέμματος. Το βλέμμα είναι τώρα ο κύριος τρόπος πρόσληψης της πραγματικότητας. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον φυσικό κόσμο περισσότερο κοιτάζοντας και λιγότερο διαβάζοντας· περισσότερο οπτικά και λιγότερο κειμενικά. Αυτή η αφήγηση του Πετράρχη συνιστά μία από τις πρώτες ενδείξεις/αφηγήσεις αυτής της μετατόπισης. Θα έλεγε κάποιος ότι είναι η «γενεαλογία του βλέμματος» στον δυτικό κόσμο.  

Στην επιστολή έχουμε: α) την ιστορικοποίηση της πρόθεσης (με την αναφορά στον Φίλιππο της Μακεδονίας), β) την απόπειρα αποτροπής της υπέρβασης (η συνάντηση με τον βοσκό), γ) η αγωνία και οι κόποι της ανάβασης (η εξιστόρηση της πορείας), δ) η ταλάντευση της ενοχής (η απόλαυση της θέας από την κορυφή), ε) την υπαρξιακή σύγκρουση (η ανάγνωση των Εξομολογήσεων), στ) την αλληγορία της ηθικής (η απόρριψη του πειρασμού).

 «Στην πλαγιά του βουνού συναντήσαμε ένα γέρο βοσκό που προσπάθησε με χίλια λόγια να μας αποτρέψει από την ανάβαση. Μας είπε ότι πενήντα χρόνια πριν, είχε φτάσει κι αυτός στην κορυφή παρασυρόμενος από νεανικό ενθουσιασμό, όμοιο με τον δικό μας, όμως το μόνο που κέρδισε ήταν ιδρώτας και κούραση, και γύρισε μετανιωμένος και εξουθενωμένος, με ρούχα ξεσκισμένα από τους θάμνους και τους βάτους. Μας είπε ακόμη ότι κανείς άλλος δεν το είχε τολμήσει το ίδιο πράγμα, πριν ή μετά από εκείνη τη φορά…»

Πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές της τέχνης και του πολιτισμού θεωρούν ότι από αυτήν την αφήγηση του Πετράρχη εκκινεί μια νέα «ανακάλυψη» του τοπίου στον 14^ο αιώνα, ένας νέος τρόπος να βλέπει κανείς το φυσικό τοπίο, μια «νέα οπτική ευαισθησία» που καθόρισε τον δυτικό πολιτισμό. Και από τη στιγμή που οι εικαστικές τέχνες  εμφανίζονται ως ο κύριος τρόπος θέασης του κόσμου, η εστίαση του Πετράρχη στη γλυπτική και στη ζωγραφική ήταν αναμενόμενη.       

Μετά από πολλές προσπάθειες και μεγάλο κόπο, ο Πετράρχης με τον αδελφό του κατορθώνουν να φτάσουν στην κορυφή. Εκεί οδηγείται σε μια αποκάλυψη: συνειδητοποιεί τη ματαιότητα των σαρκικών ηδονών και των εγκόσμιων απολαύσεων. Αποφασίζει, λοιπόν, εκεί στο ψηλότερο σημείο του βουνού, να αφιερωθεί αποκλειστικά στον εσωτερικό του κόσμο, στην πνευματική και ηθική του τελείωση.

«Απελπισμένος, κάθισα κάπου εκεί στα χαμηλά κι η σκέψη μου άρχισε να γυρίζει γρήγορα από τα υλικά στα άυλα. Έλεγα στον εαυτό μου: αυτό που δοκίμασες σήμερα τόσες φορές όσο σκαρφάλωνες σε τούτο το βουνό, να ξέρεις θα σου ξανασυμβεί, κι όχι μόνο σε σένα αλλά και σε άλλους πολλούς, όσο προσπαθείς να φτάσεις στην πραγματική ευτυχία. Ο λόγος που οι άνθρωποι δεν το αντιλαμβάνονται εύκολα, είναι ότι οι κινήσεις του σώματος γίνονται στα φανερά ενώ του πνεύματος είναι κρυφές και μένουν αθέατες. Αυτό που ονομάζουμε ευτυχία βρίσκεται μονάχα στα υψηλότερα, και καθώς λένε, στενή είναι η οδός που οδηγεί εκεί. Πολλές στενωπούς πρέπει να περάσεις και πολλά μεγάλα σκαλοπάτια πρέπει να ανέβεις από αρετή σε αρετή. Στην κορυφή είναι το τέλος των αγώνων μας κι εκεί τελειώνει ο δρόμος του ταξιδιού μας.»

 

mont Ventoux

Στην πραγματικότητα για την ιουδαιοχριστιανική παράδοση, όπως και για άλλες θρησκείες, το ταξίδι (η ανάβαση, εδώ) συμβολίζει την αναζήτηση της ευτυχίας και η ανάβαση στο όρος την αναζήτηση της θείας χάριτος. Στη λογοτεχνία αυτά είναι κοινός τόπος: τα ψηλά όρη και οι κορυφές υψώνονται πάνω από τις χαράδρες, τις κοιλάδες, τους γκρεμούς όπου ελλοχεύουν οι καταστροφές και οι πτώσεις. Έτσι εκεί στο όρος Ventoux ο Πετράρχης, αποφασίζει να κατακτήσει την αρετή μέσα από την άρνηση των επίγειων απολαύσεων, μέσω της μετάνοιας και του αναστοχασμού της μέχρι τότε ζωής του. Η ανάβαση στο όρος Ventoux και η παραμονή στην υψηλότερη κορυφή του σηματοδοτεί τη στροφή από το έξω προς το μέσα, από το σώμα προς το πνεύμα και την ψυχή, από τις απολαύσεις στην εγκράτεια και τη μεταμέλεια. Συνιστά μια ένδον ματιά, μια αναζήτηση ενός νοήματος καλά κρυμμένου στην ψυχή, στο εσωτερικό κάθε ανθρώπου που αν ανακαλυφθεί οδηγεί στην κατάκτηση της ευτυχίας.

Ποιος ξέρει ποιοι παράγοντες επέδρασαν με τόσο καταλυτικό τρόπο στην ψυχή και στη διάνοια του Πετράρχη για να συμβεί αυτή η επί του όρους αποκάλυψη. Ίσως οι περιπέτειες του ίδιου και της οικογένειάς του να τον κούρασαν και να επιζητούσε τη γαλήνη, ίσως ο έρωτάς του για μια νεαρή πατρικία, τη Λάουρα, που παρέμεινε αναπάντητος, ίσως η ισχυρή επιρροή του Διονύσιου του San Sepolcro, ίσως και η απόφαση του αδελφού του, Γεράρδο, να μονάσει. Ίσως όλα αυτά μαζί.

Το βιβλίο Η ανάβαση στο όρος Βεντού, σε μετάφραση της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου, από τις εκδόσεις Άγρα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον. Σημαντική βοήθεια για τον αναγνώστη παρέχουν τα κατατοπιστικά κείμενα των Jerome Verain (εισαγωγή) και του Νίκου Δασκαλοθανάση (επίμετρο), από τα οποία άντλησα πολλά στοιχεία για την παρουσίαση.