Philip Roth, Το βυζί (γράμματα)

 

Κάτι έγινε μέσα στο κορμί μου

και με μεταμόρφωσε σε βυζί.

 
 
 
 

Τη 18^η Φεβρουαρίου 1971, από τα μεσάνυχτα έως τις τέσσερις π.μ. ο καθηγητής συγκριτικής φιλολογίας, Ντέιβιντ Άλαν Κέπες, τριάντα οκτώ χρονών, απολύτως υγιής, μεταμορφώθηκε σε βυζί, σε θηλαστικό αδένα χωρίς καμία σχέση με την ανθρώπινη μορφή που ήταν πριν ή με οποιαδήποτε άλλη. Είναι εβδομήντα κιλά και ύψος ένα και ογδόντα πέντε. Διατηρεί και σε αυτή τη νέα μορφή μεγάλο μέρος του καρδιαγγειακού και του νευρικού του συστήματος αλλά το απεκκριτικό του σύστημα είναι πλέον υποτυπώδες. Το μεγαλύτερο μέρος του όγκου του αποτελείται από λιπώδη ιστό. Η μία του άκρη μοιάζει με τεράστιο καρπούζι ενώ η άλλη καταλήγει σε μια θηλή ρόδινη, κυλινδρική, που εξέχει δώδεκα πόντους από το κυρίως σώμα, με δεκαεπτά τρυπούλες, καθεμιά στο μέγεθος της ανδρικής ουρήθρας. Αυτοί είναι οι γαλακτοφόροι αδένες του. Ο Ντέιβιντ Κέπες, λοιπόν, έχει υποστεί μια ορμονική μετάλλαξη και από άνθρωπος έχει μεταμορφωθεί σε βυζί. Και επιπλέον, δεν μπορεί πλέον να δει –έχει χάσει την όρασή του. Μπορεί όμως να ακούει και να μιλάει. Μεταφέρεται σε νοσοκομείο. Εκεί γίνεται αντικείμενο επιστημονικής έρευνας, ιατρικής και νοσηλευτικής φροντίδας και ψυχανάλυσης. Οι άνθρωποι που τον επισκέπτονται είναι η κοπέλα του, Κλαίρη, ο πατέρας του, ο πρύτανης του πανεπιστημίου όπου δίδασκε, Άρθουρ Σόνμπρουν για τον οποίο δεν έχει την καλύτερη γνώμη, ο προσωπικός του γιατρός και ο ψυχαναλυτής του, δρ. Κλίνγκερ. Με όλα αυτά τα πρόσωπα ο Κέπες – βυζί συνομιλεί. Ο πατέρας του του μεταφέρει αδιάφορες ειδήσεις, ο γιατρός του τον ενημερώνει για την κατάστασή του, η Κλαίρη τον φροντίζει και τον ικανοποιεί σεξουαλικά και με τον ψυχαναλυτή του συνεχίζουν κανονικά, αν και υπό διαφορετικές συνθήκες τώρα, τις συνεδρίες τους.
 
Από ένα σημείο και μετά, αρχίζει να πειραματίζεται με τη σεξουαλικότητά του. Νιώθει να διεγείρεται καθώς μια νοσοκόμα τον φροντίζει. Με αυτή, ανεπιτυχώς με την Κλαίρη, όμως, επιτυχώς. Νομίζει πως μπορεί να εξακολουθήσει να λειτουργεί σαν άνδρας, μόνο που αντί για πέος τις διεισδύσεις θα τις πραγματοποιεί με την υπερμεγέθη θηλή του.
 
«… η ίδια η Κλαίρη μού πρότεινε να παίζει με τη θηλή μου, αν ήθελα. Αυτό έγινε στην τέταρτη επίσκεψή της, την τέταρτη μέρα· προ ολίγου της είχα περιγράψει για πρώτη φορά την παράξενη ηδονή που ένιωθα όταν με έπλενε η νοσοκόμα το πρωί. Σκόπευα να της πω μόνο αυτό. Τουλάχιστον προς το παρόν. Όμως η Κλαίρη είπε: «θες να σου κάνω κι εγώ το ίδιο;» … Άλλη μια φορά, μέρες αργότερα, μετά από μια ασυνάρτητη συζήτηση, που κράτησε σχεδόν μια ώρα, μου είπε: Ντέιβιντ, μωρό μου, τι θες; Θες να τη βάλω στο στόμα μου;»
 
Ο Κέπες – βυζί περνά όλα τα αναγκαία ψυχολογικά στάδια μέχρι να φτάσει στην αποδοχή της νέας του κατάστασης: σοκ, αμηχανία, δυσπιστία, άρνηση, θυμός (ενδεικτικό είναι ότι στις πρώτες φάσεις περνάει κρίσεις, πιστεύει πως βρίσκεται σε ένα όνειρο- εφιάλτη, έπειτα ότι έχει χάσει τα λογικά του και βρίσκεται τρόφιμος σε ψυχιατρική κλινική), τρόμος ενδοσκόπηση και τελικώς αποδοχή της πραγματικότητας όπως είναι πλέον αμετάκλητα διαμορφωμένη. Μετά από δεκαπέντε μήνες ως βυζί, ο Ντέιβιντ Κέπες είναι πλέον συμφιλιωμένος με το αμετάκλητο της κατάστασης του και ζει πλέον ως  βυζί. Ακούει σε ηχητική έκδοση που του δώρισε ο πρύτανης Σόνμπρουν, τα έργα του Σαίξπηρ, άλλα από αυτά, του διαβάζει η Κλαίρη
 
«Οι μισές ώρες που η Κλαίρη περνάει μαζί μου αφιερώνονται, οι μισές στην ηδονή και οι άλλες μισές σε συζητήσεις. Με βοηθάει στον Σαίξπηρ μου. Ναι, τώρα τελευταία ακούω δίσκους από παραστάσεις μεγάλων σαιξπηρικών τραγωδιών…»
 
Είναι βυζί πια –πρέπει να το πάρει απόφαση!
 

Philip Roth, 1933-2018

Το «Βυζί» ήταν το πέμπτο βιβλίο του Ροθ. Εκδόθηκε το 1972, όταν ο συγγραφέας ήταν τριάντα εννέα ετών. Σε αυτή τη νουβέλα εντοπίζονται, στοιχεία που θα ωριμάσουν ως ιδέες και θα ολοκληρωθούν σε επόμενα βιβλία του: το διαβρωτικό χιούμορ, ο αυτοσαρκασμός του ήρωα, ο σαρκασμός του Ροθ απέναντι στους κενούς συναισθημάτων πανεπιστημιακούς, η αίσθηση ευνουχισμού του από το γυναικείο φύλο, η σεξουαλικότητα σε διάφορες μορφές, η πάλη της σεξουαλικότητας με την πνευματικότητα, η ταυτότητα των φύλων. Επιπλέον, όπως αναφέρει ο ίδιος ο Ροθ, ο Κέπες είναι μια από τις «ηρωικότερες» μορφές που έχει δημιουργήσει, ηρωικότερος από τη Λούσι Νέλσον (του «Όταν ήταν φρόνιμη») και από τον Άλεξ Πορτνόι («Η νόσος του Πορτνόι»). Οι δύο προηγούμενοι, την ίδια στιγμή που λαχταρούν μια κοινωνικά αποδεκτή και τακτοποιημένη ζωή, διατηρούν την απομόνωσή τους και την αυτονομία τους από το περιβάλλον τους· οχυρώνονται απέναντι σε αυτό. Ο Κέπες, και ως βυζί, δεν μπορεί να αποδώσει την κατάστασή του σε ψυχολογικές, ιστορικές ή κοινωνικές αιτίες (και αυτό τον απογοητεύει!) αλλά (αντιθέτως), θέλει απεγνωσμένα να τα ξαναβρεί με τον εαυτό του, να ξαναγίνει ό,τι ήταν: άνδρας.
 
Το «Βυζί» είναι νουβέλα που εντάσσεται στον κατάλογο των μεταμορφώσεων, που στην ιστορία της λογοτεχνίας δεν είναι μικρός. Ας θυμηθούμε τα ομηρικά έπη, τον Οβίδιο και, ασφαλώς, δύο κορυφαία έργα, τη «Μεταμόρφωση» του Κάφκα και τη νουβέλα «Η μύτη» του Γκόγκολ. Ο Κάφκα από την αρχή διακηρύσσει πως ό,τι συμβαίνει δεν είναι παραίσθηση ή όνειρο ή οτιδήποτε άλλο πέρα από την πραγματικότητα. Ο Γκόγκολ από την άλλη, σαρκάζοντας συνεχώς την κατάσταση του ήρωά του, αφήνει εκκρεμές το ζήτημα της «αλήθειας» των γεγονότων (η ιστορία μπορεί να είναι παραμύθι, μπορεί και όχι). Ο Ροθ, όπως λέει ο ίδιος, προσεγγίζει την ιστορία του με μια μείξη των δύο καταστάσεων. Θέλει η φανταστική κατάσταση της μεταμόρφωσης ενός υγιούς, σεξουαλικά ενεργού νέου άνδρα σε γαλακτοφόρο μαστικό αδένα, να προσληφθεί από τον αναγνώστη σαν να εξελίσσεται σε ό,τι θα λέγαμε «πραγματικό κόσμο», να δημιουργεί στον αναγνώστη τη στιγμή που διαβάζει, ερωτήματα: «μα, για ένα λεπτό, συμβαίνει στ’ αλήθεια; Μπορώ να το πιστέψω αυτό;». Στο «Βυζί» ο Κέπες συνεχώς κάνει αναφορές στη «Μεταμόρφωση» και στη «Μύτη» στην προσπάθειά του να κατανοήσει τι του συμβαίνει. Αυτό που κάνει ο Κάφκα, να δηλώνει εξαρχής πως η μεταμόρφωση» του Σάμσα σε σκαθάρι, δεν είναι όνειρο ούτε φαντασία και αυτό που κάνει ο Γκογκολ, να κινείται στο μεταίχμιο αλήθειας και πραγματικότητας (είναι αλήθεια; Ή δεν είναι;) στο «Βυζί» αφομοιώνονται στον ίδιο τον Κέπες. Και οι αναφορές στους δύο αυτούς συγγραφείς είναι φυσιολογική για έναν καθηγητή συγκριτικής φιλολογίας, που, εννοείται, τους ξέρει καλά. Η προσπάθεια του αναγνώστη να κατανοήσει το μυστήριο στην αφήγηση της νουβέλας είναι, εν πολλοίς, και η συμμετοχή του στον αγώνα του Κέπες να καταλάβει τι του συμβαίνει. Πρέπει, όμως, να το δεχτούμε, και εμείς οι αναγνώστες και ο ίδιος ο Κέπες: έχουμε ηττηθεί. Ούτε όλοι οι καθηγητές φιλολογίας δεν μπορούν να επαναφέρουν στον Κέπες στην προηγούμενη κατάστασή του. δεν υπάρχει επάνοδος ούτε μέσω της λογοτεχνίας και των όποιων ερμηνειών της. Για τον Κέπες, τώρα πια μόνο μία είναι η αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα: η εκπαίδευσή του στην κακοτυχία. Ήταν τρελά άτυχος.
 
«Αυτό που έγινε το είχα πάθει εγώ και κανένας άλλος, γιατί δεν μπορούσε να συμβεί σε κανέναν άλλον, κι ακόμα κι αν δεν γνώριζα γιατί, έτσι ήταν κι έπρεπε να υπάρχει κάποιος λόγος, άσχετο αν εγώ δεν θα τον μάθαινα ποτέ».
 
 Το «Βυζί» είναι ένα βιβλίο που διαβάζεται ευχάριστα, παρότι το θέμα του δεν είναι ευχάριστο. Είναι, όμως, ευφάνταστο, είναι πνευματώδες, χιουμοριστικό σε κάποια σημεία, αυτοσαρκαστικό σε άλλα. Νιώθει περίεργα όταν το διαβάζει κανείς. Προσωπικά, ένιωσα μελαγχολία καθώς το διάβαζα. Σε μένα φάνηκε πιο πολύ η ελεειακή του πλευρά. Συμμεριζόμουν τον ήρωα, έπασχα μαζί του, σε βαθμό να μην μπορώ να νιώσω τόσο την ευθυμία που απέρρεε σε κάποια σημεία του. Aναμφισβήτητα, πολύ καλό βιβλίο.     
 

 

 

 

Michael Kumpfmuller, Το μεγαλείο της ζωής (Άγρα)

 

Είναι πολύ πιθανό ότι το μεγαλείο της ζωής

βρίσκεται σε όλους τους ανθρώπους και πάντα σε όλον του τον πλούτο

αλλά κρυμμένο, χωμένο στον πυθμένα, αόρατο... 

(απόσπασμα από το ημερολόγιο του Κάφκα, 1921)

 
 
 

Τον Ιούνιο του 1923 ο Φραντς Κάφκα έχει μόλις κλείσει τα σαράντα του χρόνια και έχει συνταξιοδοτηθεί λόγω της χρόνιας και ανίατης πάθησής του. Επισκέπτεται την αδελφή του, Έλλι με τα δύο της παιδιά, τον Φέλιξ και τη Γκέρτι, που παραθερίζουν σε μια λουτρόπολη της Βαλτικής, το Μίριτς. Εκεί γνωρίζει μια αρκετά νεότερή του κοπέλα, την Ντόρα Ντιμάντ, εβραϊκής καταγωγής, όπως και ο ίδιος, που εργάζεται στην παραθεριστική κατασκήνωση του Εβραϊκού Λαού του Βερολίνου. Η Ντόρα έχει εγκαταλείψει την ορθόδοξη πολωνική της οικογένεια για να ακολουθήσει τον δικό της, αυτόνομο, δρόμο. Τα δύο αυτά πρόσωπα, ο σαραντάρης Κάφκα, ο Καθηγητής όπως αποκαλείται στο βιβλίο και η νεαρή κοπέλα από την Πολωνία, νιώθουν έντονη έλξη ο ένας για τον άλλον και ερωτεύονται.

"Το επόμενο πρωί στην παραλία της δίνει το χέρι. Την περίμενε. Της λέει πως δείχνει κουρασμένη. Τι έγινε; μοιάζει να τη ρωτάει με τα μάτια. Κι επειδή είναι μπροστά η Τίλλε και η ανεψιά του, η Γκέρτι, η Ντόρα του χαμογελάει και του λέει κάτι για τη θάλασσα, για το φως, όπως τους τυλίγει τώρα εδώ και τους δύο. Ελάχιστα λόγια έχουν αλλάξει μεταξύ τους, αλλά μ' αυτά τα λόγια , μ' αυτά τα βλέμματα πρέπει τώρα να ζήσει." 

Κάτω από την επίδραση αυτού του δυνατού συναισθήματος, ο Καθηγητής αποφασίζει να τολμήσει κάτι πρωτόγνωρο για αυτόν: να εγκαταλείψει την Πράγα και το πατρικό του σπίτι και να ακολουθήσει μια γυναίκα σε μια άλλη πόλη, σε μια άλλη χώρα. Αποφασίζει να ακολουθήσει την Ντόρα στο Βερολίνο, εκείνος που είχε κάνει δύο αποτυχημένους αρραβώνες και να ζήσει ως συγγραφέας, εκείνος που με τη συγγραφή ασχολιόταν μόνο περιστασιακά, τον χρόνο που του επέτρεπε η εργασία του στο νομικό παράρτημα του Ασφαλιστικού Γραφείου Εργατικών Ατυχημάτων της Πράγας και που είχε δεσμεύσει τον αδελφικό του φίλο, Μαξ Μπροντ να καταστρέψει όλα του τα χειρόγραφα αμέσως μετά τον θάνατό του. 

Ο Κάφκα είχε κάνει δύο αρραβώνες με συμβατικές Εβραιοπούλες. Πρόκειται για πυρετικές, αγχώδεις προσπάθειες που ναυάγησαν λόγω, κυρίως, των δικών του φόβων "Είμαι διανοητικά ανήμπορος να παντρευτώ. Τη στιγμή που παίρνω την απόφαση να παντρευτώ παύω πια να κοιμάμαι, το κεφάλι μου καίει μέρα - νύχτα, η ζωή δεν λέγεται πια ζωή. Ο γάμος είναι για μένα εμποδισμένος επειδή είναι δική σου επικράτεια...", γράφει στον πατέρα του στο γνωστό γράμμα του 1919 που σκόπευε να του επιδώσει  μέσω της μητέρας του. Στα επόμενα χρόνια, επιχειρεί να συνάψει μια σχέση με τη Μιλένα Γιέσενκα Πόλακ, μια γυναίκα με πολύ δυναμική προσωπικότητα, που ζει στη Βιέννη και μετέφρασε κάποια από τα διηγήματά του στην τσεχική γλώσσα. Η σχέση αυτή είναι κυρίως επιστολική και υποσκάπτει ακόμα περισσότερο το ηθικό του Κάφκα, περισσότερο απ' ό,τι οι προηγούμενοι αρραβώνες. Εκείνοι ανταποκρίνονταν μόνο στις επιθυμίες του πατέρα του τις οποίες, ωστόσο, ανέστειλε το δέος του γι' αυτόν και η ασφυξία του οικογενειακού κύκλου. Η Μιλένα, παθιασμένη για ζωή και γεμάτη επιθυμίες, αδιάφορη για κοινωνικές συμβάσεις και τυπικότητες, αφυπνίζει πόθους αλλά και φόβους. Αυτή η κοπέλα πέθανε σε γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης το 1944. Η νεκρολογία που έγραψε για τον Κάφκα ήταν η μόνη ουσιαστική που εμφανίστηκε στον τύπο της Πράγας. 

Μιλένα Γιασένκα Πόλακ

Ένα μόνο στοιχείο ακόμα: στις επιστολές που στέλνει ο Κάφκα στη Μιλένα, η λέξη "φόβος" εμφανίζεται σχεδόν σε κάθε σελίδα ("Είμαστε και οι δυο παντρεμένοι, εσύ στη Βιέννη και εγώ με τον φόβο μου στην Πράγα", της γράφει).

Ας επιστρέψουμε όμως στο καλοκαίρι του 1923, στο Μίριτς. Ένα μήνα μετά τη γνωριμία της με τη Ντόρα Ντιμάντ, ο (Καθηγητής) Κάφκα αποφασίζει να μεταφερθεί στο Βερολίνο, μακριά -επιτέλους!- από τον ασφυκτικό κλοιό της Πράγας και της δυναστευτικής παρουσίας της οικογένειας, για να ζήσει μαζί της. Και η απόφασή του αυτή τον κάνει ευτυχισμένο. Το ίδιο και τη Ντόρα. Πώς μπόρεσε, όμως, αυτός το "φοβισμένος" και σχεδόν ετοιμοθάνατος άνθρωπος να πάρει αυτήν την απόφαση; μια απόφαση που δεν είχε διανοηθεί όσο ήταν υγιής; Κι όμως, αυτός ο Κάφκα που αοριστολογεί στις επιστολές του στη Μιλένα, αυτός του οποίου οι επιθυμίες προσκρούουν στο φράγμα της πραγματοποίησής τους, αυτός ο άνθρωπος, τελικά, παίρνει την απόφαση να δραπετεύσει, να αποδράσει. Έτσι, οι δύο ερωτευμένοι νοίκιασαν εάν μικρό διαμέρισμα στα περίχωρα του Βερολίνου.

"Από τότε που νοίκιασε τη σοφίτα ο Καθηγητής είναι πιο αισιόδοξος. Η σπιτονοικοκυρά δεν ενδιαφέρεται παρά μόνο για τα λεφτά, δεν τον ρώτησε ούτε πότε ακριβώς θα μετακομίσει. Το ότι είναι καθηγητής την έχει προφανώς εντυπωσιάσει. ... έχει, λοιπόν, κάμαρα στο Βερολίνο. Νομίζει ότι μπορεί να θυμηθεί πού περίπου είναι, στέλνει τηλεγράφημα στη Ντόρα ότι όλα κανονίστηκαν, προς στιγμήν σχεδόν εύθυμος, τώρα που βλέπει την καινούργια ζωή πιο κοντά, κοντά του. Του γράφει ότι δεν μπορεί να μείνει άλλο στο Μίριτς και ότι προς το παρόν θα πάει σε μια φίλη της. Ίσως αυτό είναι καλό, ίσως όχι. Το θαύμα του ξεφεύγει, έχει την αίσθηση πως δεν το νιώθει πια παρά μόνο στα γράμματά της."
 
Ήταν η Ντόρα Ντιμάντ ή ο θάνατος που πλησίαζε που του υπέδειξαν αυτήν την απόφαση; Μπορεί το ένα, μπορεί και το άλλο. Ίσως να μην ήταν δυνατόν να υπάρξει το ένα χωρίς το άλλο. Πάντως είναι η πρώτη φορά που ο Καθηγητής θα ζήσει στον ίδιο χώρο μόνος του με μια γυναίκα, μια νέα, όμορφη, γεμάτη ζωτικότητα γυναίκα. Η οποία τον αγαπά, είναι ερωτευμένη μ' αυτόν κι εκείνος μ' αυτήν! Η Ντόρα, πράγματι, είναι τρελά ερωτευμένη μ' αυτόν. Τον αγαπά και τον θαυμάζει.
 
"Αν ήθελε να πει την ιστορία της ζωής της, θα έγραφε μόνο τις μικρές κι ασήμαντες λεπτομέρειες. Γιατί η μεγαλύτερη ευτυχία, σκέφτεται, είναι στα μικρά πράγματα: όταν εκείνος δένει τα κορδόνια των παπουτσιών του, όταν κοιμάται, όταν περνάει το χέρι του στα μαλλιά της. Του αρέσουν τα μαλλιά της, ασχολείται με τα μαλλιά της. Την έχει ήδη χτενίσει, την έχει λούσει -κι ήταν παράξενα ωραίο. Τα μαλλιά της, λέει, μυρίζουν καπνό και θειάφι, μυρίζουν χορτάρι, μερικές φορές και θάλασσα. Δεν θα σταματήσει ποτέ ν' ασχολείται μαζί της, λέει. αν σταματούσε, θα πέθαινε. Και γι' αυτό είναι αθάνατος." 
 
Οι μέρες όμως στη Γερμανία του 1923 είναι δύσκολες. Το ζευγάρι έρχεται αντιμέτωπο με σοβαρές δυσκολίες: ελλείψεις στην τροφοδοσία, ελλείψεις στα τρόφιμα, ταραχές, πληθωρισμός στα ύψη που εξανεμίζει τις λιγοστές του οικονομίες.Ο Καθηγητής και η Ντόρα αντιμέτωποι με τη φτώχεια. Ωστόσο ο Κάφκα αποφασίζει να παντρευτεί! Στέλνει γράμμα στον πατέρα της Ντόρας για να τη ζητήσει. Εκείνος το αρνείται: ποιος θα έδινε την κόρη του σε ένα άνθρωπο του οποίου το τέλος είναι κοντά; Ένας άλλος πατέρας στέκεται εμπόδιο στην ευτυχία του. Ένα γερό, υγιές κορίτσι δεν είναι δυνατόν να παντρευτεί έναν μεσόκοπο ετοιμοθάνατο. Η άρνηση του πατέρα της Ντόρας είναι απόλυτη.

Όμως αυτοί οι εννέα μήνες που το ζευγάρι πέρασε μαζί στην σοφίτα του Βερολίνου έχουν και άλλα "καφκικά" στοιχεία: βαρύς χειμώνας, δωμάτια με ανεπαρκή θέρμανση, πενταροδεκάρες, δυνατοί πυρετοί που καταβάλλουν τον ήδη ταλαιπωρημένο ασθενή (τον κάνουν "γκρίζο σαν τη στάχτη" ...), κορίτσι που φροντίζει με περισσή αγάπη τον ασθενή. Όμως, τώρα ο Κάφκα, μακριά από την τυραννική Πράγα, φαίνεται να έχει -επιτέλους- απελευθερωθεί από το μίσος και την αμφιβολία για τον εαυτό του, από εκείνες τις ενοχικές παρορμήσεις αυτοεξάλειψης και εξάρτησης από τον πόνο που επί τόσα χρόνια τον κατέβαλλαν. Νιώθει μάλιστα τόσο καλά, που συναινεί να εκδοθούν κάποια από τα έργα του, "Η Δίκη", "Η σωφρονιστική αποικία", "Η μεταμόρφωση". Μάλιστα, αρχίζει να μελετά με επιμέλεια και εβραϊκά. Γράφει και ένα διήγημα, το "Λαγούμι" , την ιστορία ενός ζώου με έντονη την αίσθηση του κινδύνου, της απειλής και της παγίδευσης. 
 
"Εδώ και μέρες έχει ενοχλητική διάρροια, δεν μπορεί να πιει σχεδόν τίποτα, για να φάει ούτε λόγος. Του κάνουν δύο ενέσεις αιθυλικής αλκοόλης την ημέρα, αλλά χωρίς μεγάλη επιτυχία. Ο πυρετός και η δίψα δεν έχουν τέλος. Αρχίζει τους αποχαιρετισμούς. Γράφει μια μεγάλη κάρτα στον Μαξ, την οποία η Ντόρα πηγαίνει και ταχυδρομεί το απόγευμα. Γεια σου, του γράφει. Σε ευχαριστώ για όλα. Κι εκείνη σκέφτεται ξανά και ξανά πως το τέλος είναι κοντά, μα η σκέψη κάθε φορά καινούργια και αδιανόητη…"
 
Η Ντόρα είναι απολύτως πεπεισμένη πως διανύουν μαζί τις τελευταίες μέρες. Προσπαθεί να ελέγξει τα αισθήματά της, όταν τον βλέπει να βασανίζεται. Προσπαθεί να παρηγορηθεί, αναλογιζόμενη όσες όμορφες στιγμές έζησαν μαζί. Μια ολόκληρη ζωή σε έναν χρόνο. Ο Καθηγητής Κάφκα κατέληξε τον Ιούνιο του 1924. Η Ντόρα πρέπει να τον συνοδεύσει πίσω στη  Πράγα. Μετά τις τυπικές γραφειοκρατικές διαδικασίες, μετά από μία εβδομάδα, επιστρέφουν στην Πράγα. Εκεί γνωρίζει τους δικούς του. Το βιβλίο "Το μεγαλείο της ζωής" κλείνει με τη συνάντηση της Ντόρας με τον Μαξ Μπρόντ. Στη συνάντηση αυτή, όχι τόσο εγκάρδια, της ανακοινώνει την πρόθεσή του να δημοσιεύει λίγα λίγα κάποια από τα έργα του και της ζητά επιστολές που οι δυο τους είχαν ανταλλάξει.
 
Είναι ένα συγκινητικό, όμορφο βιβλίο, ένα χαμηλών τόνων μυθιστόρημα. Ένα βιβλίο που αποδίδει με εξαιρετική λεπτότητα τον τελευταίο χρόνο της ζωής ενός βασανισμένου ανθρώπου, ενός χρόνου που συμπίπτει με τον τελευταίο του έρωτα. Εξαίρετο!

 

   

Osamou Dazai, Δεν ήμουν πια άνθρωπος (Gutemberg/Aldina)

 

Μπροστά στους ανθρώπους έτρεμα πάντα από τον φόβο ...

Ο Οσάμου Ντατζάι είναι ένας από τους σημαντικότερους Ιάπωνες συγγραφείς. Ίσως κανένας άλλος δεν συγκεντρώνει την αγάπη και τον θαυμασμό (και τη λατρεία, γιατί όχι ;) των συμπατριωτών του όσο αυτός. Ωστόσο στο εξωτερικό είναι ελάχιστα γνωστός, για λόγους που δεν σχετίζονται τόσο με τον ίδιο όσο με τις αρκετές ιδιαιτερότητες της ιαπωνικής κουλτούρας, γλώσσας και λογοτεχνίας. Λατρεύτηκε κυρίως από τους νέους και ήταν ο πιο δημοφιλής μεταπολεμικός συγγραφέας.  

Το Οσάμου Ντατζάι είναι λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Τσουσίμα Σούτζι. Γεννήθηκε στην επαρχία Αομόρι του Τοοχόκου, της βόρειας, δηλαδή περιοχής του κεντρικού νησιού του αρχιπελάγους, το 1909 και πέθανε, αυτοκτόνησε, το 1948. Ήταν παιδί μιας πλούσιας οικογένειας γεοκτημόνων. Ο πατέρας του ήταν σχεδόν απών από τη ζωή του, ασχολούμενος ενεργά με την πολιτική, ο αδελφός του, τυπικός εκπρόσωπος της ισχυρής ιαπωνικής παράδοσης και η μητέρα του, κι αυτή απούσα γενικά από τη ζωή του, λόγω της ασθενικής της κράσης. Έτσι ο Οσάμου, έκτο παιδί αυτής της οικογένειας, μεγάλωσε στο σπίτι των θείων του, μαζί με τους ίδιους και το υπηρετικό τους προσωπικό. Η απουσία των γονιών του και η έλλειψη στοργής διαμόρφωσαν στον συγγραφέα την αίσθηση του "περιττού" μαζί με την επαναστατική συνείδηση του "παρείσακτου". 

"Αρχίσαμε ένα παιχνίδι μαντέματος τραγικών και κωμικών ουσιαστικών, που το είχα σοφιστεί ο ίδιος. Βασιζόταν στην ιδέα ότι τα ουσιαστικά διακρίνονται σε αρσενικά και σ θηλυκά, ταυτόχρονα όμως διακρίνονται και σε τραγικά και κωμικά. Για παράδειγμα το ατμόπλοιο και το τρένο με ατμομηχανή είναι και τα δυο τραγικά, ενώ το τραμ και το λεωφορείο είναι κωμικά. Άνθρωποι που δεν καταλαβαίνουν γιατί τα πράγματα είναι έτσι, δεν μπορούν να συζητήσουν για ζητήματα τέχνης."

Άρχισε να ασχολείται με τη λογοτεχνία από τα μαθητικά του χρόνια, δημοσιεύοντας κείμενά του σε μαθητικά έντυπα. Η λογοτεχνική του δραστηριότητα συνεχίστηκε μέχρι το 1927, οπότε αυτοκτόνησε το λογοτεχνικό του ίνδαλμα, ο Ακουταγκάουα Ριονόσουκε. Από τότε, άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους οι καταστροφικές φάσεις στη ζωή του, οι "επαίσχυντες", όπως τις χαρακτηρίζει ο ίδιος: σπουδές που συνεχώς εγκαταλείπονται, ερωτικές απογοητεύσεις, ενασχόληση με τον μαρξισμό, που εκείνη την εποχή ήταν απαγορευμένος στην πατρίδα του, συγκρούσεις και ρήξη με το οικογενειακό του περιβάλλον, αποκλήρωση από την οικογένειά του, εξάρτηση από τη μορφίνη, εγκλεισμός σε ψυχιατρείο, διαδοχικές απόπειρες αυτοκτονίας. Αυτή η πραγματικότητα θα ήταν από τότε και στο εξής, με ελάχιστα, μικρής διάρκειας διαλείμματα, ολόκληρη η ζωή του. 

Το βιβλίο "Δεν ήμουν πια άνθρωπος" απηχεί κάποιες από τις απόπειρες αυτές, οι οποίες ήταν περισσότερες στην πραγματικότητα, χωρίς, εννοείται να συνιστούν και πιστή αποτύπωσή τους. θα λέγαμε ότι ο τρόπος γραφής του είναι "ημι-αυτοβιογραφικος". Αυτό σημαίνει ότι αφορμάται από την πραγματική, προσωπική του ζωή αλλά τα στοιχεία μεταπλάθονται κατά διάφορους τρόπους.  Για παράδειγμα, η αυτοκτονία που υπάρχει στο βιβλίο με τη Τσουνέκο (όπως εμφανίζεται σε αυτό η μπαργούμαν Σιμέκο Τανάμπε, ερωμένη του και πραγματική ηρωίδα του επεισοδίου) περιγράφεται από τον Ντατζάι σε άλλα βιβλία του με πέντε διαφορετικούς τρόπους. Αυτό το μείγμα, μυθοπλασίας και στοιχείων της πραγματικής (του) ζωής συνιστά ένα από τα βασικά στοιχεία του έργου του.  

Τη λογοτεχνική του διαδρομή την ξεκινά με το έργο "Το τρένο" (1933) με το ψευδώνυμο που τον καθιέρωσε. Κερδίζει ένα βραβείο και συνεχίζει ακάθεκτος: γράφει τη "Μεταμόρφωση" , το "Ενάντια στο ρεύμα", το "Ο θεός της κωμωδίας" , το "Ψεύτικη άνοιξη", όλα πριν τον πόλεμο. Το 1936 δημοσιεύει το "Τα τελευταία χρόνια", συλλογή διηγημάτων, στα οποία ήδη διαφαίνονται τα αισθήματα απογοήτευσης και αποξένωσης ου τον διακατείχαν. Προσβάλλεται από φυματίωση, εθίζεται στο αλκοόλ και στη μορφίνη, αποτυγχάνει σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς, κάνει τρεις απόπειρες αυτοκτονίας. Το 1937 κάνει μία ακόμα, αυτή τη φορά με τη σύζυγό του, τη Χατσούγιο, η οποία τον είχε απατήσει με τον καλύτερό του φίλο όσο εκείνος βρισκόταν σε κλινική. 

Η σπουδαιότερη φάση της δημιουργία του είναι η μεταπολεμική. Η επίδραση της ήττας της Ιαπωνίας είναι εμφανής και στο έργο του: επανέρχονται οι αυτοκαταστροφικές τάσεις, τις οποίες είχε για λίγο, αποβάλει. Σε αυτό το καταθλιπτικό πνεύμα όμως αποδίδονται και δύο από τα αριστουργήματά του, το "Δύων ήλιος" (1947) και το "Δεν ήμουν πια άνθρωπος" (1948). Στις 13 Ιουνίου του 1948 πέτυχε να βάλει τέλος στη ζωή του: έπεσε μαζί με τη σύζυγό του, Γιαμαζάκι Τομίε, στα νερά του ποταμού Ταμαγκάουα. 

Hanayashiki in Asakusa Park”, Asakusa, Tokyo, 1920.

Ο τίτλος του βιβλίου "Δεν ήμουν πια άνθρωπος" προέρχεται από μία από τις τελευταίες φράσεις του Ningen Shikkaku, που δημοσιευόταν σε συνέχειες. Στην πρόταση αυτή αναφέρεται όσο νοσηλευόταν στην ψυχιατρική κλινική: "δεν ήμουν πια άνθρωπος". λέει σε μια στιγμή, και πρέπει να είχε γραφεί λίγο πριν την αυτοκτονία του. Πρέπει να έχει τη βάση της στην εμπειρία του, όταν έμαθε την απιστία της συζύγου του και του φίλου του. 

"Μπροστά στους ανθρώπους έτρεμα πάντα από φόβο. επειδή δεν είχα την παραμικρή αυτοπεποίθηση στα λόγια μου και στη συμπεριφορά μου, κρατούσα μυστικά, μόνο για τον εαυτό μου την αγωνία και το άγχος μου, βαθιά σ' ένα μικρό κουτί μέσα στο στήθος. Κι έτσι, κρύβοντας καλά καλά όλη τη μελαγχολία και τη νευρικότητά μου, για να μην φανούν, προσποιούμενος με όλη μου τη δύναμη μια ουράνια αισιοδοξία, βαθμηδόν τελειοποιούσα τον εαυτό μου στον ρόλο του γελωτοποιού. Το μόνο που σκεφτόμουν ήταν πως οτιδήποτε ήταν καλό, αρκεί να έκανε τους ανθρώπους να γελάσουν."  

Στο βιβλίο αυτό ο ήρωας νιώθει φόβο για τους ανθρώπους. Ο φόβος είναι διάχυτος, το άγχος και η ανασφάλεια είναι παντού.  Μαζί με το άγχος και τον φόβο εμφανίζεται και το αίσθημα της αηδίας για την υποκρισία, το ψεύδος και την εξαπάτηση που ενυπάρχουν στην ανθρώπινη φύση. Και μαζί με αυτά και μια προσπάθεια κατανόησης των βαθύτερων λειτουργιών των ανθρώπων, των πράξεων και των κινήτρων τους. 

Πρόκειται για ένα βιβλίο θλίψης, άγχους, πολύ ανθρώπινο, γραμμένο από έναν ταλαιπωρημένο, πονεμένο από τη ζωή, ευαίσθητο άνθρωπο. 

    

 

John Berger, H κόκκινη τέντα της Μπολόνιας (Αντίποδες)

 
 

Δεν έχω ξαναδεί κόκκινο σαν αυτό της Μπολόνιας

Αχ! Να γνωρίζαμε το μυστικό αυτού του κόκκινου …

 
 
 

Το βιβλίο «Η κόκκινη τέντα της Μπολόνιας» του John Berger, είναι αφενός ένα οδοιπορικό μνήμης και αφετέρου μια σύντομη ξενάγηση με τη μορφή μικρών στιγμιοτύπων. Αρκετά χρόνια μετά από το πρώτο του ταξίδι σ’ αυτήν την πόλη, ο ώριμος πλέον αφηγητής, όταν ξαναπηγαίνει, ανακαλεί στη μνήμη του εκείνο το παλαιό ταξίδι που είχε κάνει με τον θείο του. Η Μπολόνια, πόλη με τεράστια πολιτιστική παράδοση, με τις ποικιλίες των εδεσμάτων της, με τις αψιδωτές στοές της, το ιστορικό της πανεπιστήμιο, τους πύργους της, την πιάτσα Ματζόρε, τη βασιλική της Santa Maria della vita, τα επιβλητικά δημόσια κτήρια, το αντιφασιστικό της παρελθόν και, βεβαίως με τις τέντες στη χαρακτηριστική κόκκινη απόχρωση, λειτουργούν ως σκηνικό όπου ανακαλούνται από τον αφηγητή στιγμές του παρελθόντος όπως τις είχε ζήσει με τον θείο του μαζί με στιγμιότυπα του παρόντος.
 
«Για τους ανθρώπους που ζουν εδώ, οι στοές είναι κάτι σαν προσωπική ατζέντα, φτιαγμένη από πέτρα, τούβλα και κυβόλιθους. Μπορείς να επισκεφτείς τους πιστωτές σου, τον κρυφό σου έρωτα, τον ορκισμένο εχθρό σου, το αγαπημένο σου καφέ, τη μητέρα σου, τον οδοντογιατρό σου, το τοπικό γραφείο ανέργων, τον καλύτερό σου φίλο ή ένα παγκάκι στο οποίο κάθεσαι συνήθως τελείως μόνος –μπορείς να πας σε όλα σου τα ραντεβού χωρίς να χρειαστεί να περπατήσεις κάτω απ’ τον ουρανό. Και τι αλλάζει αυτό στα γεγονότα της ζωής σου; Τίποτα. Κι όμως, κάτω από τις στοές ο αντίλαλος αυτών των γεγονότων ηχεί διαφορετικά…»  
 
Καθισμένος στα σκαλιά της Πιάτσα Ματζόρε, έχοντας προηγουμένως αγοράσει τρία μέτρα κόκκινο ύφασμα από ένα φημισμένο κατάστημα, ο αφηγητής παρατηρεί όσα γίνονται μπροστά του, όπως κάνουν επί αιώνες οι κάτοικοι αυτής της πόλης: μια ηλικιωμένη κυρία που μαλώνει τον σκύλο της, κάποιοι περαστικοί που συζητούν για τον καιρό και διαφωνούν, κάποιοι έφηβοι που παίζουν ποδόσφαιρο, ένα κοριτσάκι με ένα μπαλόνι, ένας άνδρας που επιστρέφει από το σούπερ μάρκετ και έχει ανάγκη από τσιγάρο.

 
«Ύστερα από λίγο φεύγω από την εκκλησία της Santa Maria della vita. Έξω η βραδιά είναι ήρεμη. Οι άνθρωποι συζητούν για τον αυριανό καιρό. Μπαίνω στο εμπορικό κέντρο Παβαλιόνε, γιατί έχω ένα προαίσθημα. Υπάρχει ένα μέρος όπου δύο στοές διασταυρώνονται κάτω από έναν θόλο. Στις γωνίες αυτού του χώρου υψώνονται ψηλές κολόνες. Είναι ένα πέρασμα. Φαίνεται πως όταν το Παβαλιόνε λειτουργούσε σαν σκεπαστή λαϊκή αγορά, εδώ ήταν το πιο ήσυχο μέρος. Παρατηρείται ένα ηχητικό φαινόμενα εδώ. Θα το αποκαλούσαμε «ψιθυριστή κραυγή».  
 
 
 

John Berger, 1926-2017

Ο θείος του αφηγητή, ο Έντγκαρ, ήταν ένας άνθρωπος που σύμφωνα με τις οικογενειακές αξίες θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αποτυχημένος: μονίμως άφραγκος, εργένης, άχρωμος, χωρίς ιδιαίτερες φιλοδοξίες και με μια μάλλον ασαφή επαγγελματική απασχόληση. Ωστόσο ορισμένα χαρακτηριστικά του όπως η ευρυμάθειά του, η φιλοσοφικότητά του, η αγάπη του για τις τέχνες, το ποδήλατο, τα βιβλία, τις επιστολές και, κυρίως, για τα ταξίδια και την περιπλάνηση, ασκούν έλξη στον αφηγητή. Έτσι, μεταξύ των δύο αναπτύσσεται μια ιδιαίτερη, στενή σχέση. Κάτω από την επίδραση αυτού του παράξενου ανθρώπου, ο νεαρός τότε αφηγητής έρχεται σε επαφή με τον κόσμο των βιβλίων, των συγγραφέων και με τη ζωγραφική και, ταυτόχρονα, ανακαλύπτει τη γοητεία των μικρών αλλά, τελικά, πολύτιμων πραγμάτων. Λεπτομέρειες αυτού του όμορφου κόσμου, των μικρών σταθερών τελετουργιών, των ασήμαντων κινήσεων, των στοχαστικών απόψεων για τη ζωή και τους ανθρώπους, των ταπεινών αντικειμένων και των ευτελών δώρων μας μεταφέρει με τη μορφή μικρών «σκηνών», σύντομων "καρέ" ο συγγραφέας με φόντο σημεία της Μπολόνια.
 
Ένα πολύ όμορφο βιβλίο, γλυκό, γραμμένο με μεγάλη αγάπη, τρυφερότητα και ευαισθησία, αφιερωμένο σε ορισμένους ανθρώπους που με τον δικό τους τρόπο καθόρισαν τη ζωή μας.

Junichiro Tanizaki, Το πόδι της Φουμίκο (Άγρα)

 

 

Χάρη σ’ αυτό που του πρόσφερε η Ο-Φούμι, ο γέρος μπόρεσε

ν΄αφήσει την τελευταία του πνοή μέσα στην πιο μεγάλη ηδονή.

 
 
 
 
 

Ο Ουνοκίτσι, φοιτητής της Σχολής Καλών Τεχνών, αφηγείται την ιστορία του συνταξιούχου εμπόρου, Τσουκακόσι και της μαιτρέσσας του, Φουμίκο. Ο γέρος έμπορος, παθιασμένος με την ομορφιά του ποδιού της ερωμένης του, αναθέτει στον νεαρό ζωγράφο να αποδώσει δυτικότροπα τη Φουμίκο, όπως όμως απεικονίζεται μια γυναικεία φιγούρα σε μια παλαιά ιαπωνική γκραβούρα. Ο Ουνοκίτσι στην αρχή αδυνατεί να καταλάβει αυτήν την απαίτηση, ιδίως μάλιστα όταν βλέπει πόσο άβολη είναι για την Φουμίκο η πόζα στην οποία πρόκειται να σταθεί. Αρχίζει να καταλαβαίνει τη σκοπιμότητα αυτής της θέσης όταν βλέπει (και αυτός) το πόδι της Φουμίκο: η συγκεκριμένη στάση αναδεικνύει ιδανικά την αψεγάδιαστη ομορφιά του ποδιού της. Και συνεπαίρνεται και ο ίδιος με την ομορφιά της. Ωστόσο η εμμονή του γέρου Τσουκακόσι για το πόδι της Φουμίκο θα αποκτήσει τέτοια ένταση που θα τον οδηγήσει στα όρια της παραφροσύνης.
 
Οι σεξουαλικές «διαστροφές» παρείχαν το υλικό για τις πρώτες νουβέλες και τα πρώτα διηγήματα του Τζουνιτσίρο Τανιζάκι. Η νουβέλα «Το πόδι της Φουμίκο» πρωτοδημοσιεύτηκε 1919 στο περιοδικό «Γιούμπεν» και επικεντρώνεται στον φετισχισμό του ποδιού. Ο Τανιζάκι είχε διαβάσει το έργο του Richard von Krafft-Ebing, «Σεξουαλική ψυχοπαθολογία», στο οποίο περιγράφονται και αναλύονται βασικές σεξουαλικές «διαστροφές». Ο Τανιζάκι, όπως και ο νεαρός φοιτητής της Σχολής Καλών Τεχνών της νουβέλας, διαπιστώνει ότι οι σεξουαλικές επιθυμίες από τις οποίες διακατεχόταν ο ίδιος και οι οποίες χαρακτηρίζονταν ως «διαστροφές» δεν ήταν μόνο δικές του αλλά, αντιθέτως, ήταν επισήμως καταγεγραμμένες ως μέρος της ανθρώπινης σεξουαλικότητας. Συνεπώς, ότι και αυτός δεν είναι μια εξαιρετική, μη φυσιολογική περίπτωση ούτε ένας αισχρός, διεστραμμένος άνθρωπος. Βασιζόμενος στο έργο του Krafft-Ebing, που είχε διαβάσει (μάλιστα στη νουβέλα γίνεται έμμεση αναφορά σε ένα "εγχειρίδιο ειδικού", που είναι σίγουρα αυτό), ο Τανιζάκι αρχίζει να διερευνά (και) λογοτεχνικά αυτές τις σεξουαλικές «παρεκκλίσεις», κάτι που κάνει και στη νουβέλα «Το πόδι της Φουμίκο». Η έλξη για το γυναικείο πόδι, όμως, εμφανίζεται για πρώτη σε έργο του στο σύντομο διήγημα «Τατουάζ», το 1910.
 
«Μπορεί να φανεί παράξενο που μιλάμε για έκφραση, αναφερόμενοι σε ένα πόδι, αλλά, αν θέλετε τη γνώμη μου, πιστεύω πως ένα πόδι δεν είναι λιγότερο εκφραστικό από ένα πρόσωπο. Έχω την αίσθηση ότι μπορεί κανείς να αναγνωρίσει μια γυναίκα παθιασμένη ή ένα ψυχρό και σκληρό άτομο από την εντύπωση που δημιουργεί το πόδι τους.»
 

Suzuki Harunοbu, Woman
admiring Plum 

Αν διαβάσουμε τη νουβέλα του Τανιζάκι μέσα από την οπτική της φροϋδικής θεωρίας του φετιχισμού, μπορούμε να βρούμε σημεία σύγκλισης. Ένα από αυτά είναι η σύνδεση του φετιχισμού με τον ευνουχισμό. Για τον Φρόυντ, αυτό που συνδέει τον φετιχισμό με τον μαζοχισμό είναι η αποδοχή του ευνουχισμού, αφού και ο μαζοχισμός και ο ευνουχισμός συνδέονται αμφότεροι με το ένστικτο του θανάτου. Όταν η λίμπιντο σπρώχνει αυτό το ένστικτο (του θανάτου) προς τα έξω, έχουμε τον σαδισμό ενώ όταν το σπρώχνει προς τα μέσα, έχουμε τον μαζοχισμό. Στους δύο άνδρες της ιστορίας μας, στον γέρο έμπορο και στον νέο φοιτητή, ο φετιχισμός του ποδιού είναι αξεδιάλυτα συνδεδεμένος με τον μαζοχισμό. Ένα άλλο σημείο σύγκλισης με τη φροϋδική θεωρία είναι αυτό που σχετίζεται με το βλέμμα, με την πράξη της ηδονοβλεψίας. Κατά τον Φρόυντ, όταν το αντικείμενο του πόθου, που αρχικά ο παρατηρητής είχε κάπου δει αλλά τώρα δεν το έχει, απουσιάζει, τότε ένα μέρος του σώματος, ας πούμε το χέρι του, το πόδι του, μια τούφα από τα μαλλιά του, ή ένα αντικείμενο ή ένα ρούχο, γάντι, παπούτσι, πανωφόρι ή -κυριότατα- εσώρουχο παίρνει συμβολικά τη θέση του. Και τότε η ηδονή επέρχεται ηδονοβλεπτικά. Κάτι τέτοιο έχουμε και στη συγκεκριμένη νουβέλα από την πλευρά του γέρου Τσουκακόσι και του νέου καλλιτέχνη, Ουνοκίτσι.

Στο «Πόδι της Φουμίκο», λοιπόν έχουμε πολλά πεδία βλέμματος: την αρχική παλαιά ιαπωνική γκραβούρα που αποτελεί τη βάση του νέου πίνακα, την περιγραφή της Φουμίκο (και του ποδιού της) από το βλέμμα του Ουνoκίτσι και τη (δυτικότροπη) απόδοση του νέου πίνακα από τον Ουνοκίτσι. Ενδιαφέρον έχει και μια άλλη παρατήρηση: τα ιδεογράμματα Φου και Μι της μαιτρέσσας του εμπόρου σημαίνουν το πρώτο πλούτο και το δεύτερο ομορφιά. Υπάρχει, όμως και ένα λογοπαίγνιο: με άλλο, διαφορετικό ιδεόγραμμα αλλά με την ίδια προφορά το «φούμου», από το οποίο προκύπτει το όνομα της Φουμίκο, σημαίνει πατώ πάνω, ποδοπατώ. Επομένως, Φουμίκο είναι η κοπέλα που πατάει πάνω σε κάτι, που ποδοπατάει. Τώρα πού πατάει, εύκολο να το υποθέσει κάποιος!  
 

«Μες στη λευκότητα του ποδιού, ένα ροζ ιρίδιζε στα άκρα των δαχτύλων, καταλήγοντας σε ένα ωχρό κόκκινο φωτοστέφανο. Μού θύμιζε τα καλοκαιρινά γλυκά, τις φράουλες στο γάλα, τα χρώματα ενός φρούτου που λιώνει μέσα σε ένα λευκό υγρό, και είναι ακριβώς αυτό το χρώμα που απλωνόταν σε όλη τη γραμμή του ποδιού της Ο-Φούμι.»
 

Ο Τζουνιτσίρο Τανιζάκι (1886 – 1965) είναι γνήσιο τέκνο του «Έντο», γεννημένος στη λαϊκή εμπορική περιοχή στο λιμάνι του Τόκυο, που ήταν το λίκνο των αυθεντικών συνεχιστών της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας της Ιαπωνίας. Αργότερα μετακινήθηκε στην Οσάκα και στο Κιότο, στο κέντρο της παραδοσιακής ιαπωνικής κουλτούρας. Το πάθος του για τον δυτικό κινηματογράφο, τη δυτική μόδα και τις δυτικές διατροφικές συνήθειες ήταν εφήμερο αλλά εκείνο για τη δυτική λογοτεχνία παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του. Θεωρείται από τα πιο σημαντικά ονόματα της ιαπωνικής λογοτεχνίας με τεράστια θεματική, ειδολογική και στυλιστική γκάμα.

Η νουβέλα «Το πόδι της Φουμίκο» από τις εκδόσεις Άγρα, συνοδεύεται και από Επίμετρο του μεταφραστή από τα ιαπωνικά, Παναγιώτη Ευαγγελίδη και από βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα, πολύ κατατοπιστικά κείμενα για την βαθύτερη κατανόηση και την πληρέστερη απόλαυση αυτής. Πολύ καλή νουβέλα, απλή, αισθησιακή, με λεπτές, ζωγραφικές σχεδόν, αποχρώσεις και σκιές. Τη συστήνω χωρίς επιφύλαξη.

Suzuki Harunobu (1725-1770), A courtesan
and her client beside a brazier

 

Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Η τιμή και το χρήμα (Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης)

 

 

Ανάθεμα τα τάλαρα…

 
 
 

Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης (1872-1923) ανήκει στους επιγόνους μιας μεγάλης σειράς επτανήσιων συγγραφέων που καθόρισαν τη λογοτεχνική παραγωγή κυρίως κατά τον 19^ο αιώνα. Στη ζωή του και στη συγγραφική του παραγωγή παρουσιάζει μια σειρά τυπικών χαρακτηριστικών της επτανησιακής παιδείας και παραγωγής: αριστοκρατική καταγωγή, οικονομική επιφάνεια, παιδεία δυτικού τύπου. Η οικονομική άνεση της οικογένειά του τού επιτρέπει μακροχρόνιες σπουδές στις θεωρητικές επιστήμες και πολύ χρόνο αφιερωμένο στη μελέτη και στη συγγραφή.
Στην πνευματική του πορεία δύο πρόσωπα λειτούργησαν ως καθοδηγητές και τον επηρέασαν καθοριστικά. Ο ένας ήταν ο Λορέντζος Μαβίλης και ο άλλος, ο Κώστας Χατζόπουλος. Ο πρώτος τον διατήρησε εντός της επτανησιακής παράδοσης, του ενέπνευσε έντονα πατριωτικά αισθήματα, τον παρακίνησε στην ενασχόλησή του με την ποίηση και με την εκμάθηση ξένων γλωσσών (γνώριζε πολύ καλά γερμανικά, γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά, αρχαία ελληνικά, λατινικά, σανσκριτικά, εβραϊκά και παλαιοπερσικά). Ο δεύτερος τον ώθησε στα σοσιαλιστικά ιδεώδη, στην ενασχόλησή του με την πεζογραφία και στην αγάπη για τη δημοτική. Δεν ήταν όμως αμελητέα, κάθε άλλο, και η καθοριστική παρουσία μιας γυναίκας στην πνευματική του πορεία, της Ειρήνης Δεντρινού (1879-1974), ποιήτριας, πεζογράφου και μελετήτριας της κερκυραϊκής λογοτεχνίας, μία από τις πρώτες διανοούμενες με αυτόνομη δυναμική παρουσία στα γράμματα. Σε αυτήν την γυναίκα, άλλωστε, αφιέρωσε τη νουβέλα «Η τιμή και το χρήμα».
 

Αρχικά ο Θεοτόκης, επηρεασμένος από το κλίμα του αισθητισμού και του νιτσεϊσμού, άντλησε τα θέματά του από τον χώρο των μύθων και από παλαιούς θρύλους. Στη συνέχεια, όμως, στράφηκε στη σύγχρονη ζωή, στον μικρόκοσμο του νησιού του. Επικεντρώθηκε στα προβλήματα των συγχρόνων του, τις δυσκολίες της αγροτικής ζωής, τη φτώχεια, την αμάθεια, την υποταγή σε παρωχημένες αντιλήψεις. Το σκηνικό των ιστοριών του τώρα γίνεται η Κέρκυρα των αρχών του εικοστού αιώνα. Στο διάστημα από το 1898 έως το 1912 έγραψε δέκα διηγήματα που αφορούν κυρίως τη ζωή στα κερκυραϊκά χωριά και απαρτίζουν το κύριο μέρος της συλλογής «Κορφιάτικες ιστορίες». Το 1912 έως το 1921 επεξεργαζόταν το μυθιστόρημα «Σκλάβοι στα δεσμά τους». Στο ενδιάμεσο, το 1918 έγραψε τον «Κατάδικο», ένα πρόσωπο με έντονα χριστιανικά χαρακτηριστικά που υποφέρει καρτερικά και θυσιάζεται. Στους αντίποδες αυτού του προσώπου είναι ο Καραβέλας, της ομώνυμης νουβέλας («Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα»), που γράφει την επόμενη χρονιά, το 1919.   
 
Όταν ο Θεοτόκης έκανε τα πρώτα του βήματα, η ελληνική ηθογραφία βρισκόταν στην ακμή της. Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποί της, που ζούσαν στην ύπαιθρο, αντλούσαν, όπως είναι λογικό, τη θεματολογία τους από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Ωστόσο, αρκετοί από τους διαπρεπείς συγγραφείς της περιόδου, ο Παπαδιαμάντης, ο Βιζυηνός, ο Κονδυλάκης, ο Καρκαβίτσας, ο Ξενόπουλος, ο Χατζόπουλος κ.α. δεν περιορίστηκαν μόνο στην πιστή αποτύπωση των ηθών των περιοχών τους, δεν εστίασαν μόνο στην απόδοση του λαϊκού στοιχείου, αλλά, αντίθετα, πρόβαλλαν και ανέλυσαν σε βάθος αυτές τις βαθιά παραδοσιακές κοινωνίες για να αναδείξουν σοβαρά προβλήματα και σοβαρές παθογένειες.
  
Τη  νουβέλα «Η τιμή και το χρήμα» ο Θεοτόκης την έγραψε το 1911-1912. Η υπόθεση αυτής της νουβέλας διαδραματίζεται σε προάστιο, ούτε στην πόλη της Κέρκυρας ούτε σε κάποιο χωριό της, αλλά σε έναν μεταιχμιακό χώρο. Αυτός είναι το προάστιο Μαντούκι, του οποίου οι κάτοικοι δεν είναι όλοι δέσμιοι παλαιών συνηθειών. Κάποιοι μάλιστα επιδιώκουν να τις σπάσουν. Σε αυτήν οι προσωπικότητες των γυναικών είναι πολύ ισχυρές και εμφανίζονται όχι απλώς θετικά αλλά και ως «λύση» με νεωτερικές (τουλάχιστον) κοινωνικές ιδέες. Αφηγείται μια απλή ιστορία, ανάλογη με πολλές άλλες εκείνης της περιόδου. Μια νέα και πολύ όμορφη κοπέλα, ταπεινής καταγωγής, η Ρήνη, ερωτεύεται έναν επίσης φτωχό αλλά κάπως ανώτερο κοινωνικά άνδρα, τον Ανδρέα Ξη. Αυτός για να επιβιώσει αλλά και για να ξεχρεώσει δουλεύει στη θάλασσα με δικό του καϊκι και κάνοντας και λαθρεμπόριο. Και εκείνος ανταποκρίνεται στον έρωτα της Ρήνης και το ειδύλλιο θα κατέληγε σε γάμο, αν η μητέρα της κοπέλας, η Επιστήμη Τρινκούλαινα έδινε στον γαμπρό την προίκα που αυτός επιθυμούσε. Όμως εκείνη αρνείται, όχι επειδή δεν έχει το συγκεκριμένο ποσό (600 τάλαρα) αλλά επειδή θέλει να εξασφαλίσει και τα άλλα της παιδιά. Σε μια απεγνωσμένη κίνηση και μπροστά στο ενδεχόμενο η Ρήνη να παντρευτεί κάποιον άλλον, ο Ανδρέας την πείθει να τον ακολουθήσει. Η μητέρα της και τότε ακόμα παραμένει ανένδοτη. Η κατάσταση χειροτερεύει όταν οι αρχές κατάσχουν το πλεούμενο του Ανδρέα και όταν το πατρικό του σπίτι πρόκειται να βγει στον πλειστηριασμό. Ο φόβος της χρεοκοπίας και της κοινωνικής ατίμωσης, υποχρεώνουν τον Ανδρέα να εγκαταλείψει τη Ρήνη, επιλέγοντας να εργαστεί ως ψαράς και να απειλήσει πως παντρευτεί μια άλλη για γυναίκα του, πλουσιότερη και διατεθειμένη να του δώσει πολύ γενναιότερη προίκα. Η Ρήνη όμως είναι έγκυος, πιάνει δουλειά, συμφιλιώνεται με την μητέρα της και σε μια τελευταία προσπάθεια να σώσει ό,τι είναι δυνατόν, η Επιστήμη αποφασίζει να υποχωρήσει στις απαιτήσεις του γαμπρού, δίνοντάς του το ποσό που ζητούσε. Εκείνος, μπροστά στα νέα  δεδομένα, δέχεται αλλά τώρα δεν δέχεται η Ρήνη, της οποίας πια τα αισθήματα για τον Ανδρέα έχουν παγώσει. Έτσι αποφασίζει να μην προχωρήσει στον γάμο, απογοητευμένη για τη φιλοχρηματία και για τη σκληρότητα του πρώην αγαπημένου της. Κρατάει το παιδί και αποφασίζει να το αναθρέψει μόνη της, με τη σκληρή δουλειά της.
 
Η νουβέλα αυτή έχει «θέση». Στηρίζεται στις σοσιαλιστικές ιδέες οι οποίες προβάλλονται με συγκεκριμένες φράσεις ή σκηνές και ακολουθεί τη δομή της σύγκρουσης. Κύρια θέματα, ασφαλώς, η τιμή της κοπέλας και ο γάμος αλλά και το χρήμα με διάφορες μορφές, ως χρέος, ως εργασία, ως προίκα. Όλοι ενδιαφέρονται γι’ αυτό: η Επιστήμη Τρινκούλαινα, δυναμική, εργάτρια, μητέρα, που κρατάει ολόκληρο το σπιτικό μόνη, που κάνει και «μπίζνες» στα όρια (ή και λίγο πιο πέρα) της νομιμότητας, ο Ανδρέας Ξης, που το χρειάζεται για να ξεχρεώσει αλλά παλεύει και με το ερωτικό πάθος, ο θείος του, ο Σπύρος, ένας πανούργος, παρασιτικός και μοχθηρός τύπος, που ζει εις βάρος του ανεψιού του, ακόμα και ο Θανάσης Τρίνκουλος, που το χρειάζεται για να πίνει. Μόνο η Ρήνη δεν ενδιαφέρεται γι’ αυτό, γιατί μοναδικό κίνητρο των επιλογών της είναι ο έρωτας, η εμπιστοσύνη, η αφοσίωση και η άδολη, αγνή αγάπη. Η στάση της Ρήνης στο τέλος της νουβέλας είναι, για τα δεδομένα της εποχής, εντυπωσιακή: απορρίπτει τον Ανδρέα, τον άνδρα στον οποίο είχε δοθεί ολοκληρωτικά και διακηρύσσει την ανεξαρτησία της. Διακηρύσσει την απόφασή της να κρατήσει το παιδί που φέρει μέσα της, να εγκαταλείψει το μέρος όπου ζει και με τη δική της και μόνο σκληρή δουλειά να επιβιώσει. Απόφαση χειραφέτησης και ανεξαρτησίας.
Ένα από τα καλύτερα έργα του Θεοτόκη. Σπουδαίο.

Στον τόμο των «Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης» υπάρχει εκτενέστατη εργασία (σελ. 131-303) της Έρης Σταυροπούλου, ομότιμης καθηγήτριας Νεοελληνικής Φιλολογίας του πανεπιστημίου της Αθήνας, με θέμα «ερωτευμένες ηρωίδες στο έργο του Θεοτόκη και λογοτεχνικές αδελφές τους: παραλλαγές μιας τυπολογίας», λεπτομερέστατο και πολύτιμο βοήθημα στην ανάγνωση.     

 

 

 

 

 

 

 

Stephane Carlier, Η Κλάρα διαβάζει Προυστ (Ίκαρος)

 Όλη τη νύχτα ονειρευόταν ένα κουδούνι κρεμασμένο στην πόρτα ενός κήπου, 
το θρόισμα ενός φορέματος από μουσελίνα σε μια σκάλα, 
καμπάνες που χτυπούν μέσα στη νυχτερινή σιγαλιά…

Η Κλάρα ζει σε μια κωμόπολη της γαλλικής επαρχίας. Είναι νέα και όμορφη όμως συνειδητοποιεί πως η ζωή της έχει οδηγηθεί σε τέλμα. Η καθημερινότητά της περιορίζεται στο παλιομοδίτικο κομμωτήριο στο οποίο εργάζεται, σε με μια μεσόκοπη αφεντικίνα που δεν περιμένει τίποτα από τη ζωή, σε μια στρυφνή και αδέξια συνάδελφο, σ’ έναν εκκεντρικό κομμωτή, εξωτερικό συνεργάτη της επιχείρησης, στο αγόρι της, που είναι εκθαμβωτικά σέξι αλλά με το οποίο η ερωτική ατμόσφαιρα έχει εξατμιστεί, σε μια ιδιοκτήτρια καφέ που έχει τάσεις αυτοκτονίας και σε μια δύστροπη γάτα που απεχθάνεται τα χάδια. Τον μικρόκοσμό της συμπληρώνουν οι πελάτισσες του κομμωτηρίου, προχωρημένης ηλικίας οι περισσότερες, ένας οδηγός σχολικού που έκανε αλλαγή φύλου και ζητά μόνο αυτήν για να την περιποιηθεί, η αδελφή της με την οποία συναντιέται αραιά και πού και οι γονείς της που με κάθε ευκαιρία ενθαρρύνουν τη μονιμοποίηση της σχέσης της. Η ζωή της κυλά στους αργούς ρυθμούς του κομμωτηρίου με τις γηραιές κυρίες και τη νοσταλγική μουσική που παίζει ασταμάτητα από το ραδιόφωνο, στις μετακινήσεις της με το λεωφορείο, στις μικρές αναποδιές της δουλειάς της και στο ερωτικό αδιέξοδο με τον κούκλο. Ώσπου μια μέρα ένας μυστηριώδης πελάτης, από τους λόγους άνδρες που επισκέπτονται το κομμωτήριο, ξεχνάει (ή αφήνει;) τον πρώτο τόμο από το μυθιστόρημα  του Μαρσέλ Προυστ, Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, με τον τίτλο Από τη μεριά του Σουάν. Η Κλάρα ασυναίσθητα το κρατάει σε ένα συρτάρι, ίσως και γιατί θα ήθελε να ξαναδεί τον πελάτη που άσκησε πάνω της κάποια έλξη και το ίδιο ασυναίσθητα κάποια μέρα το πιάνει στα χέρια της και αρχίζει να το ξεφυλλίζει.
 

Στην αρχή δυσκολεύεται, όπως είναι λογικό, αλλά δεν εγκαταλείπει την ανάγνωση. Όσο προχωρεί και όσο εξοικειώνεται με τη γραφή του Προυστ, όσο περισσότερο γνωρίζεται με την κοινωνία και τα ήθη της εποχής, με τα πρόσωπα του αχανούς αυτού έργου, τα ονόματά τους, τις ιδιότητές τους, τους χαρακτήρες τους, την εξέλιξη του βίου του καθενός και τις περιπέτειές τους, τόσο περισσότερο γοητεύεται. Την συνεπαίρνει η μουσικότητα των ατελείωτων φράσεων, οι λεπτομερείς περιγραφές, το εύρημα καθαυτό της αναβίωσης ενός ολόκληρου βίου μέσα από τις δυνατότητες της λογοτεχνίας. Μετά από τον πρώτο τόμο,  Από την πλευρά του Σουάν, αγοράζει από το τοπικό βιβλιοπωλείο και τους άλλους, Από την πλευρά των Γκερμάν, Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών, Σόδομα και Γόμορα κ.ο.κ. Από ένα σημείο και μετά, όταν έχει πλήρως εξοικειωθεί με τον κόσμο και με τη γραφή του Προυστ, πειραματίζεται και στον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να διαβάζει αποσπάσματα αυτού του έργου μπροστά σε κοινό. Έτσι, η ανάγνωση του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, αυτό, δηλαδή, που ξεκίνησε από απλή περιέργεια και ως δοκιμασία αυτοεπιβεβαίωσης, με ελάχιστες, πάντως, πιθανότητες συνέχειας και ολοκλήρωσης, εξελίσσεται για την Κλάρα σε ένα πανέμορφο ταξίδι ανακάλυψης, αυτοανάλυσης, διερεύνησης νέων δυνατοτήτων, χαλάρωσης (είναι η γιόγκα μου, λέει συχνά), αυτοσυνειδησίας και επαναπροσανατολισμού ολόκληρης της μέχρι τότε ζωής της.
 

Το βιβλίο «Η Κλάρα διαβάζει Προυστ» του Stephane Carlier είναι μια τρυφερή ιστορία που παρακινεί τον αναγνώστη να διαβάσει Προυστ (που είναι πραγματικά μεγάλος συγγραφέας), αλλά και να ξαναδεί τις επιλογές του, να κάνει τις δικές του αναθεωρήσεις και επαναπροσδιορισμούς και –γιατί όχι- να απορρίψει ό,τι έως πρόσφατα θεωρούσε σταθερό και αδιαπραγμάτευτο. Ένα βιβλίο που κάλλιστα θα μπορούσε να γίνει μια όμορφη ρομαντική feelgood ταινία, ένα βιβλίο που διαβάζεται μέσα σε λίγες ώρες και που όταν τελειώσει σου αφήνει ένα χαμόγελο και μια γλύκα και σε κάνει να θέλεις αμέσως να το ξαναδιαβάσεις. Την ίδια στιγμή.  

Claude Monet, Water lillies, 1914-1917

Jean Michel Guenassia, Η λέσχη των αθεράπευτα αισιόδοξων (Πόλις)

 

Η διαφορά ανάμεσα σ΄εμάς και τους άλλους είναι ότι αυτοί είναι ζωντανοί ενώ εμείς επιζώντες. Όταν έχεις επιζήσει δεν πρέπει να παραπονιέσαι για την τύχη σου. Είναι ύβρις για όσους έμειναν πίσω… 

Η λέσχη των αθεράπευτα αισιόδοξων είναι στην πραγματικότητα μια λέσχη σκακιστών, ένας χώρος στο πίσω μέρος ενός μπιστρό, του «Balto», κάπου σε μια συνοικία στο Παρίσι του 1959. Στον χώρο αυτό συγκεντρώνονται άνθρωποι που εγκατέλειψαν τις χώρες τους στην ανατολική Ευρώπη και βρήκαν καταφύγιο στη Γαλλία. Είναι άνθρωποι που κουβαλούν ο καθένας και μια πονεμένη ιστορία, ένα βαρύ παρελθόν για το οποίο δεν θέλουν να μιλούν ή μιλούν ελάχιστα, απορροφημένοι από τον αγώνα της επιβίωσης και την προσπάθεια να δικαιολογήσουν τις επιλογές τους. Κάποιοι αρνήθηκαν υψηλές θέσεις και αξιώματα, κάποιων η ζωή κινδύνευε και αναγκάστηκαν να εκπατριστούν, κάποιοι έπεσαν στη δυσμένεια των αρχών, κάποιοι δραπέτευσαν στη Δύση και κατέληξαν στη Γαλλία για να ζήσουν πιο ελεύθεροι και εκεί αναζήτησαν πολιτικό άσυλο. Είναι ο Ιγκόρ, ένας γιατρός που προσπαθεί εναγωνίως να πετύχει την αναγνώριση του πτυχίου του για να μπορέσει επιτέλους να ασκήσει το επάγγελμά του, ο Λεονίντ, πρώην σοβιετικός πιλότος που ανδραγάθησε στον πόλεμο και παρασημοφορήθηκε από τον ίδιο τον Στάλιν, δύο Ούγγροι ηθοποιοί που είναι ζευγάρι, ο Σάσα, ένας ύποπτος φωτογράφος που όλοι τον αντιπαθούν, ο Βιρζίλ ένας Ρουμάνος, ο Βλάντιμιρ, που συγγράφει αιωνίως ένα έργο διπλωματικής ιστορίας, ο Πάβελ από την Πολωνία, ο Γρηγόρης, Έλληνας που έφυγε για να σωθεί από τις διώξεις του μετεμφυλιακού καθεστώτος και άλλοι πολλοί. Κουβαλούν τον φόβο και την καχυποψία, θέλουν να περνούν απαρατήρητοι, ζουν στο περιθώριο, όσο το δυνατόν πιο διακριτικά στη σιωπή και στους ψιθύρους. Όλους αυτούς τους άνδρες τους συνδέει ο πόνος του εκπατρισμού, της αποκοπής από τις οικογένειές τους, ο ξεριζωμός, η αγάπη για την ανάγνωση και για το σκάκι. Εκεί, στο πίσω μέρος του μπιστρό «Balto», στη λέσχη των αισιόδοξων, βρίσκουν ένα μέρος για να περνούν τις ώρες τους, παρέα με τη μελαγχολία τους και τις αναμνήσεις τους, αλλά και για να ξεχαστούν ανταλλάσσοντας νέα, διαβάζοντας εφημερίδες, παίζοντας σκάκι, καυγαδίζοντας και πίνοντας. Όταν πίνουν (και πίνουν πολύ!), γίνονται όλοι μια κεφάτη παρέα, μια παρέα ανδρών που δεν παίρνουν τίποτα στα σοβαρά, που γελούν με τα πάντα και πρώτα με τους εαυτούς τους. Και παραμένουν αθεράπευτα αισιόδοξοι γιατί έχουν σωθεί από πολλά και έχουν επιζήσει. Στη λέσχη αυτή όμως σύχναζαν και εκπρόσωποι της γαλλικής διανόησης, ο Σαρτρ, που έβρισκε έναν χώρο για να γράψει και για να καπνίσει και ο Ζοζέφ Κέσελ, που όποτε μπορούσε βοηθούσε οικονομικά αλλά και μυστικοί αστυνομικοί, γενικά ακίνδυνοι και κάποτε υποστηρικτικοί.
 

Με αυτήν την παρέα έρχεται σε επαφή ο αφηγητής της ιστορίας, ο Μισέλ Μαρινί, που εκείνη την περίοδο βρίσκεται στα πρώτα χρόνια της εφηβείας και που εκτός των άλλων έχει και τα δικά του προβλήματα, οικογενειακά και εκπαιδευτικά. Η περιέργεια τον σπρώχνει να περάσει στον πίσω χώρο του μπιστρό και εκεί σιγά σιγά κερδίζει την εμπιστοσύνη των ανθρώπων του. Παρακολουθεί τις σκακιστικές παρτίδες, κερδίζει τη συμπάθειά τους και δένεται όλο και πιο πολύ μαζί τους. Στα δύσκολα (και έχει πολλά κι αυτός, άλλου τύπου βέβαια) τρέχει σ’ αυτούς και ζητά συμβουλές. Κι εκείνοι τον αγαπούν και τους τις παρέχουν με τον τρόπο τους. Λίγο λίγο μαθαίνει στοιχεία από το παρελθόν τους, όταν θέλουν να του ανοιχτούν. Ρίχνεται με τα μούτρα στην ανάγνωση βιβλίων, ασχολείται με τη φωτογραφία, βελτιώνεται στο σκάκι, κάνει τις πρώτες του συγγραφικές απόπειρες. Μέσα από την αφήγηση του Μισέλ Μαρινί μαθαίνουμε εμείς οι αναγνώστες της Λέσχης των αθεράπευτα αισιόδοξων τις ιστορίες των ανθρώπων αυτών· ιστορίες πόνου, τραύματος, οδύνης.
 
Στην ουσία το βιβλίο αυτό είναι η αναπαράσταση μιας εποχής και ταυτόχρονα το χρονικό μιας ενηλικίωσης. Μας μεταφέρει στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, στα πρώτα χρόνια του «Ψυχρού πολέμου», στη Γαλλία που προσπαθεί να καταστείλει την επανάσταση στην Αλγερία, στο Παρίσι του ροκ εν ρολ, των δισκάδικων και της ατμόσφαιρας που προετοιμάζει τον Μάη. Μεταφερόμαστε όμως, μέσα από τις σπαρακτικές αφηγήσεις των πρωταγωνιστών και στη σκοτεινή περίοδο του σταλινισμού, των απαγωγών αντιφρονούντων, των στημένων κατηγοριών, των εξαφανισμένων ποιητών (πόσο συγκινητικό το συγκεκριμένο κομμάτι της διήγησης του Σάσα! από τα πιο δυνατά, κατά τη γνώμη μου, του βιβλίου!). Ο αφηγητής μεγαλώνει, ωριμάζει μέσα από τις ιστορίες που ακούει, όπως και μέσα από τα δικά του βιώματα, τα αναγνώσματά του, το σκάκι, τα οικογενειακά δράματα, τους πρώτους έρωτες, τις πρώτες συγγραφικές απόπειρες, την αμφισβήτηση.
 
Ένα βιβλίο γλυκόπικρο, κυρίως μελαγχολικό και, κάπου κάπου, εύθυμο· ένα βιβλίο που αποφεύγει τον εύκολο διδακτισμό αλλά μας παροτρύνει να σκεφτούμε πάνω στα σημαντικά στη ζωή: την ίδια τη ζωή ως γεγονός και ως παρόν, τα ιδανικά που χάνονται ή που προδίδονται, στη φιλία και στην αλληλεγγύη, στη δύναμη της λογοτεχνίας και της γραφής, εν τέλει. Ήταν το πρώτο βιβλίο του Jean Michel Guenassia που διάβασα και, ομολογώ, με κέρδισε ολοκληρωτικά. Με επιδέξια σύνθεση, αδιάκοπο ρυθμό, κινηματογραφική γραφή, κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Καθόλου αποτρεπτικά δεν θα πρέπει να λειτουργήσουν οι πολλές του σελίδες. Συγκινητικό, βαθιά ανθρώπινο. Πραγματικά, σπουδαίο.