Μυθιστόρημα και ιστοριογραφία στην ελληνιστική περίοδο της Γιώτας Μαδούρα (από Archive.gr)

Χαιρέας και Καλλιρόη

Το αρχαίο ελληνικό μυθιστόρημα («ως επί το πλείστον, απλές περιπετειώδεις ιστορίες, με κύρια συστατικά τους τον έρωτα, τα ταξίδια και τη βία»)[1], εμφανίζεται στα μέσα ή προς το τέλος της ελληνιστικής εποχής (μέσα 4ου - 3ου αι. Π.Κ.Ε.) και υπήρξε δημοφιλές ανάγνωσμα των ελληνόφωνων πληθυσμών της Ανατολικής Μεσογείου. Συγκαταλέγεται στα έργα που δεν ανήκαν σε καθιερωμένο λογοτεχνικό είδος και δεν αναγνωρίζονταν ως γνήσια λογοτεχνία[2]. Ο όρος ‘μυθιστόρημα’[3] εμφανίζεται τον 19ο αι., (αρκετοί από τους αρχαίους μυθιστοριογράφους αναφέρονται στις ιστορίες τους με τον όρο δράμα[4]), για να αποδώσει τους αντίστοιχους novel (συνεχής πλοκή με ρεαλιστικά πρόσωπα) και romance ή roman (περιστατικά που δεν ανήκουν στην καθημερινή ζωή)[5]. Οι συγγραφείς του νέου είδους επηρεάστηκαν από τις ταξιδιωτικές διηγήσεις, το δράμα, την ερωτική ποίηση, την ιστοριογραφία και το έπος[6] και δημιούργησαν ένα ανάγνωσμα που ενσωμάτωνε στην πλοκή του γνωρίσματα της εποχής (ταξίδια, πειρατές, ληστές, δουλεία και ‘τερτίπια’ της Τύχης) και ανταποκρινόταν στις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου. Στον πολυμορφικό, πολυπολιτισμικό, ευμετάβλητο και ασταθή ελληνιστικό κόσμο το άτομο αποκομμένο από τη σταθερότητα και τη συνοχή της πόλης-κράτους «βιώνει τη μοναδικότητα και τη μοναχικότητά του»[7] και κατακλύζεται από υπαρξιακά προβλήματα. Έλληνες και εξελληνισμένοι ‘αστοί’ (κρατικοί λειτουργοί, έμποροι, δικηγόροι, γιατροί κ.ά. καθώς και οι οικογένειές τους) αγκαλιάζουν το μυθιστόρημα που τους ψυχαγωγεί, τους προσφέρει διέξοδο από την καθημερινότητα[8] και τους επιτρέπει να βρουν «το ρομαντικό ιδεαλιστικό καταφύγιο που ζητούσαν»[9] . Σε αυτό συνεπικουρεί η άνοδος του μορφωτικού επιπέδου - κυρίως της εύπορης τάξης-, αλλά και η πληθώρα των επαγγελματιών (γραμματικών και γραφέων) που διάβαζαν και έγραφαν για λογαριασμό όσων δεν είχαν την ευχέρεια[10].

Γραμματέας του ρήτορα Αθηναγόρα, είναι και ο Χαρίτων ο Αφροδισιεύς[11], που σπεύδει να αυτοσυστηθεί στην αρχή του μυθιστορήματός του μιμούμενος τους κλασικούς ιστοριογράφους. Το έργο του "Χαιρέας και Καλλιρρόη"[12], είναι ένα από τα πέντε μυθιστορήματα που σώζονται ακέραια[13] και που βασίζονται σε μια κοινή θεματογραφία με πολλές παραλλαγές: ένωση-χωρισμός-επανένωση. Οι αφηγήσεις αυτές που «αναπαριστούν μια σειρά γεγονότων που συνδέονται μεταξύ τους με κάποια λογική»[14], παρουσιάζουν κοινά ειδολογικά χαρακτηριστικά: όσον αφορά τη μορφολογία, είναι σε πεζό λόγο και εκτεταμένες και, όσον αφορά το περιεχόμενο, πλασματικές και αληθοφανείς.

Δεν είναι δυνατόν να μιλήσουμε για την έκταση του έργου (αν και γνωρίζουμε ότι είναι ένα εκτεταμένο ανάγνωσμα με πλήθος περιπετειών), αφού εξετάζουμε ένα απόσπασμά του. Θα σταθούμε, όμως, στον πεζό λόγο. «Κατά παράδοση, μέσο της φανταστικής λογοτεχνίας στα ελληνικά ήταν η ποίηση»[15]. Αν και ο Αριστοτέλης είχε ξεκαθαρίσει ότι ένα επιφανειακό γνώρισμα, όπως το μέτρο, δεν είναι δυνατόν να προσδιορίζει το είδος, και ενώ από τους κλασικούς χρόνους «ο πεζός λόγος χρησιμοποιούνταν σε φανταστικές διηγήσεις, πάντοτε όμως σε πλαίσιο ιστοριογραφικό, εθνογραφικό ή γενικά σοβαρό»[16] ή σε λαϊκούς θρύλους, θα ήταν δύσκολο για τους συγγραφείς των πλασματικών αφηγημάτων που προορίζονταν για ψυχαγωγία να ξεπεράσουν το ‘ψυχολογικό φράγμα’ της παράδοσης και να χρησιμοποιήσουν εξαρχής τον πεζό λόγο.

Ο Χαρίτων, θαυμαστής και μιμητής των κλασικών ιστοριογράφων, ‘νομιμοποιεί’ το μυθιστόρημα -ως λογοτεχνικό είδος- τοποθετώντας την ιστορία του μέσα σ’ ένα ιστορικό πλαίσιο. O συγγραφέας το τονίζει κατηγορηματικά: «είναι ένα γεγονός που κάποτε, στις ένδοξες εποχές της Ελλάδας, ο λαός των Συρακουσών το παρακολούθησε με κομμένη ανάσα»[17]. Έτσι, ξεκινά την αφήγησή του με ένα πρόσωπο ιστορικό (το αναφέρει ο Θουκυδίδης) τον στρατηγό Ερμοκράτη που πρωτοστάτησε στην άμυνα των Συρακουσών κατά την εκστρατεία των Αθηναίων (415-413 Π.Κ.Ε.), αλλά πέθανε το 407 Π.Κ.Ε., πριν, δηλαδή, την περίοδο της εσωτερικής ειρήνης που προϋποτίθεται στο μυθιστόρημα. Αυτός ο αναχρονισμός -όπως και άλλοι που υπάρχουν στο μυθιστόρημα- δεν ενοχλούσε ούτε τον Χαρίτωνα ούτε το κοινό του. Για τα υπόλοιπα πρόσωπα που αναφέρονται στο απόσπασμα, όπως ο Αρίστων «δεύτερος άνδρας των Συρακουσών μετά τον Ερμοκράτη», η Καλλιρρόη ή ο Χαιρέας[18] δεν υπάρχουν μαρτυρίες[19].

Η κόρη του Ερμοκράτη Καλλιρρόη φέρει -όπως οι περισσότεροι ήρωες των μυθιστορημάτων- ποιητικό όνομα: καλλίρροος πηγή (η πηγή που αναβλύζει με χάρη) και είναι προικισμένη με θεϊκή ομορφιά (της Αφροδίτης). Πανέμορφος, ευγενής είναι και ο Χαιρέας, που ο Έρωτας θα φέρει στον δρόμο της. Κι ενώ η ομορφιά της Καλλιρρόης παρομοιάζεται με αυτήν της Αφροδίτης, του Χαιρέα παρομοιάζεται με μυθολογικά (Αχιλλέας, Νιρέας, Ιππόλυτος) ή ιστορικά πρόσωπα (Αλκιβιάδης) αναμφισβήτητου κύρους. Η εξωπραγματική ομορφιά των ηρώων είναι ένα από τα στερεότυπα που εμφανίζονται στα μυθιστορήματα, όπως στερεότυπη είναι και πλοκή τους[20]. Δύο ξεχωριστοί νέοι που συναντούνται σε μια θρησκευτική γιορτή, ο κεραυνοβόλος έρωτάς τους, ο χωρισμός και η επανένωσή τους μετά από πλήθος περιπετειών[21]. Η Καλλιρρόη και ο Χαιρέας είναι παιδιά πολιτικών αντιπάλων (το μοτίβο Ρωμαίος/Ιουλιέτα), γεγονός που δυσκολεύει, επιπλέον, την ένωσή τους. Η αφήγηση του μυθιστορήματος είναι ‘πλασματική’, μιας και τα πρόσωπα όπως και η πλοκή είναι ‘πλάσματα’ της φαντασίας του συγγραφέα, αλλά και αληθοφανής, αφού εμπλέκονται και υπαρκτά πρόσωπα σε πραγματικά γεγονότα. Την αίσθηση της οικειότητας και της αληθοφάνειας ενισχύει το γεγονός ότι, γενικά, οι πρωταγωνιστές είναι άτομα με ανθρώπινα αισθήματα και προβλήματα, με προτερήματα και αδυναμίες.

Από την αρχή, κιόλας, του μυθιστορήματος διακρίνουμε τα περισσότερα ειδολογικά χαρακτηριστικά που διέκριναν αυτού του είδους τη λογοτεχνία: πεζός λόγος, ιστορικό πλαίσιο, πρόσωπα ιστορικά που συνυπάρχουν με πλάσματα της φαντασίας του συγγραφέα, πλασματικές καταστάσεις που θα μπορούσαν, όμως, να έχουν συμβεί, ανθρώπινα συναισθήματα (έρωτας) και δυσκολίες που βιώνουν άνθρωποι και όχι θεοί ή μυθικοί ήρωες, αληθοφάνεια. Η στερεότυπη πλοκή (ένωση-χωρισμός-επανένωση) καθώς και οι στερεότυποι χαρακτήρες (κεραυνοβόλος έρωτας δύο αριστοκρατικών νέων) αποτελούν μέρος του περίπλοκου λογοτεχνικού παιχνιδιού που ήταν, τελικά, το αρχαίο ελληνικό μυθιστόρημα.

«Δραματική» και «αντικειμενική» ιστοριογραφία

Οι σημαντικές αλλαγές που παρατηρούνται ανάμεσα στον 4ο και τον 1ο αι. Π.Κ.Ε. και μεταλλάσσουν τον ρόλο του ατόμου από αυτόν ενός υπεύθυνου και ενεργού πολίτη σε αυτόν ενός ανίσχυρου υπηκόου[22], επηρεάζουν και την εξέλιξη της ιστοριογραφίας που χάνει την αμεσότητα του πολιτικού προβληματισμού που είχε κατά τους κλασικούς χρόνους, Από τα μέσα του 4ου αι. Π.Κ.Ε., ο Θεόπομπος εισάγει το ρητορικό στοιχείο και με τα "Φιλιππικά" προαναγγέλλει τη βιογραφική τάση της ελληνιστικής και ρωμαϊκής ιστοριογραφίας. Κατά τον 3ο αι. Π.Κ.Ε., ο Δούρης εγκαινιάζει την ‘τραγική’ ιστοριογραφία στοχεύοντας στα συναισθήματα του αναγνώστη που το ενδιαφέρον του για την ιστορία «έχει περισσότερο εγκυκλοπαιδικό χαρακτήρα»[23]. Αυτή η τάση καλλιεργήθηκε κυρίως σε περιπατητικούς κύκλους η διδασκαλία των οποίων ενίσχυσε, πιθανόν, και τη βιογραφία προσώπων που συνδέονται με ιστορικά γεγονότα[24]. Στοιχεία της βιογραφίας, που ανθεί κατά την αυτοκρατορική περίοδο (Δεύτερη Σοφιστική), έχουν ήδη καλλιεργηθεί στο έπος, την ποίηση, την ρητορική και την ιστοριογραφία του 5ου και 4ου αι. Π.Κ.Ε.[25]. Μέσα από τα αποσπάσματα έργων του Πολύβιου, του Λουκιανού και του Πλούταρχου θα προσπαθήσουμε να καταδείξουμε τα στοιχεία των δύο τάσεων της ιστοριογραφίας: της δραματικής παρουσίασής της και της νηφάλιας/αντικειμενικής.

Επικριτικός απέναντι στην τραγική ιστοριογραφία, που ήταν του συρμού, εμφανίζεται ο Πολύβιος (περ. 200-120 Π.Κ.Ε.) ο οποίος ισχυρίζεται πως γράφει μια ιστορία ‘πραγματική’ (πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα), ‘παγκόσμια’ (εκτείνεται σε όλες τις γνωστές χώρες, που ήταν κάτω από την κυριαρχία της Ρώμης) και ‘αποδεικτική’ (φέρνει αποδείξεις για αυτά που γράφει). Θεωρεί ότι ο ιστορικός πρέπει να ανακαλύπτει και να αφηγείται τα γεγονότα όπως πραγματικά έγιναν, γιατί η ιστορία πρέπει να διδάσκει και όχι να είναι τερπνόν ανάγνωσμα[26]. Θέλοντας να εκθέσει τις απόψεις του φέρνει ως παράδειγμα το πώς ιστόρησε την υποδούλωση των Μαντινείων από τους Αχαιούς, ο Φύλαρχος[27], και αντιδιαστέλλει την μέθοδό του, αυτή της τραγικής ιστοριογραφίας, με την μέθοδο που ο ίδιος θεωρούσε ορθή.

Η εισαγωγή στοιχείων που απευθύνονται στην γυναικεία ψυχοσύνθεση με σκοπό να προκαλέσουν συγκίνηση δεν αρμόζουν, κατά την άποψη του Πολύβιου, στη συγγραφή μιας ιστορίας. Οι εικόνες απελπισμένων ανδρών, γυναικών με ξέπλεκα μαλλιά και γυμνωμένα στήθη, παιδιών ή ηλικιωμένων γονέων που οδύρονται και οδηγούνται στη σκλαβιά που καταγράφονται για να προκαλέσουν τον οίκτο των αναγνωστών είναι κατάλληλες για την τραγωδία και όχι για την καταγραφή ιστορικών γεγονότων. Η τραγωδία και η ιστορία εξυπηρετούν πολύ διαφορετικούς σκοπούς. Η μεν πρώτη να συγκινήσει την ψυχή, η δε δεύτερη να διδάξει το πνεύμα. Όπως ο Θουκυδίδης στόχευε περισσότερο στη χρησιμότητα παρά στην ψυχαγωγία, έτσι και ο Πολύβιος μιλά για την ωφέλεια της ‘πραγματικής’ ιστορίας, που καταγράφει τα γεγονότα και είναι αντικειμενική[28]. Αντιπαραθέτει την ωφέλεια στη συγκίνηση υπογραμμίζοντας την παιδαγωγική σημασία της ιστορίας η οποία εξυπηρετεί πρακτικούς σκοπούς, αφού η μελέτη του παρελθόντος μπορεί να δώσει οδηγητικές θέσεις για το μέλλον. Για να γίνει όμως αυτό πρέπει, επίσης, να κατανοηθούν οι αιτίες, σύμφωνα με τι οποίες συντελούνται τα γεγονότα[29]. Όπως και ο Θουκυδίδης «κάνει σαφή διάκριση ανάμεσα στην αρχή ενός γεγονότος και στο αίτιό του, ανάμεσα στο αίτιο και το προβαλλόμενο κίνητρο (αιτία και πρόφασις)»[29]. Πιστεύει ότι το αποτέλεσμα μιας πράξης δεν είναι αποκομμένο από την αιτία που το δημιούργησε αμβλύνοντας, έτσι, τον αντίκτυπο των συμφορών που περιγράφει ο Φύλαρχος (διώξεις, εξανδραποδισμοί) ή αξιόποινων πράξεων, όπως ο φόνος, στις περιπτώσεις που το θύμα είναι κλέφτης ή μοιχός[30].

Όπως ο Πολύβιος στέκεται επικριτικός απέναντι στην ιστοριογραφία που στοχεύει στην πρόκληση συναισθημάτων με τον εγκιβωτισμό ακόμη και πλασματικών περιγραφών, έτσι και ο Λουκιανός με αφορμή την πληθώρα των αναξιόπιστων έργων που εμφανίστηκαν για να εξιστορήσουν τον πόλεμο των Ρωμαίων με τους Πάρθους (162-166 μ.Χ.), συγγράφει πραγματεία ("Πως δει ιστορίαν συγγράφειν") στην οποία σατιρίζει και επικρίνει αρκετούς από τους ανιστόρητους και αγεωγράφητους συγγραφείς και προχωρά, στο δεύτερο μέρος, σε παραινέσεις για το ήθος και τις ικανότητες που πρέπει να έχει ο ιστοριογράφος και θέτει τους βασικούς κανόνες που πρέπει να εφαρμόζει η ιστοριογραφία.

Σύμφωνα με τον Λουκιανό ο ιστορικός πρέπει να είναι: «άφοβος, αδέκαστος, ελεύθερος, φίλος της παρρησίας και της αλήθειας...δίκαιος δικαστής...ξένος και χωρίς πατρίδα στα βιβλία του...ανεξάρτητος»[31], αρχές που είχε θεσπίσει ο Θουκυδίδης και εξασφάλιζαν τη διαχρονικότητα ενός έργου (§42). Επιπρόσθετα επικρίνει τη γλώσσα και το ύφος που δανείζονται από τη ρητορική («υπερβολικά καρυκευμένες σούπες» §44) και δεν αρμόζουν σε μια νηφάλια καταγραφή των ιστορικών γεγονότων[32]. Κι αν η σκέψη χρειάζεται να είναι ‘μεγαλόπρεπη και υψηλή’, όπως η ποίηση, για να περιγράψει ‘μάχες και ναυμαχίες’, ο λόγος πρέπει να είναι ‘φρόνιμος’ («ενώ η σκέψη πηγαίνει έφιππη, η έκφραση να πορεύεται πλάι της πεζή κρατώντας τη σέλλα για να μη μείνει πολύ πίσω» §45)[33].

Όπως και ο Πολύβιος πιστεύει στον διδακτισμό της ιστορίας και γι αυτό πρέπει να είναι ‘πραγματική’. Δεν μπορεί να τίθεται ως αποκλειστικός στόχος η ευχαρίστηση του σύγχρονου αναγνωστικού κοινού και οι συνακόλουθοι έπαινοι και τιμές (§61), γιατί η ιστορία υπηρετεί σκοπό πρακτικό με το να προσφέρει παραδείγματα και προειδοποιήσεις και να κάνει τους ανθρώπους ικανούς να κρίνουν το παρόν και να οραματίζονται το μέλλον (§42). Διαπιστώνουμε ότι ο Λουκιανός είναι οπαδός της θεωρίας της ανακύκλησης, της περιοδικής, δηλαδή, επανάληψης γεγονότων στην ιστορική ζωή (όπως και ο Πολύβιος άλλωστε) και επομένως η ιστορία μπορεί να συμβάλλει στην αντιμετώπισή προβλημάτων προσφέροντας αντικειμενικά μαθήματα ήθους.

Αν για πολλούς ιστορικούς η ιστοριογραφία έπρεπε να έχει και ηθικό ενδιαφέρον, στους Βίους Παράλληλους του Πλούταρχου του Χαιρωνέα η ανάδειξη των ηθικών ιδιοτήτων των προσώπων που βιογραφεί είναι η πεμπτουσία της προσέγγισής του. Στην ανάλυση των χαρακτήρων θα χρησιμοποιήσει το αποκαλυπτικό ανέκδοτο και το απόφθεγμα που προσδίνουν στο έργο του ζωντάνια και το καθιστούν οικείο στους αναγνώστες. Η αφήγησή του «δεν συσσωρεύει αντικειμενικά δεδομένα ή ιστορική κριτική: συγκινείται κανείς όπως με το μυθιστόρημα» [34]. Ο λόγος του έχει «θεατρική ουσία»[35].

Πράγματι στο απόσπασμα που εξετάζουμε (Βίος Κράσσου 33)[36] , περιγράφεται με δραματικό και παραστατικό τρόπο όχι μόνο το επινίκιο γλέντι και η παράδοση της σορού του δολοφονημένου Κράσσου στον βασιλιά των Πάρθων Ορώδη, αλλά και η κουλτούρα των εμπλεκομένων προσώπων που επιτρέπει την αναπαράσταση (αλλά και την παρακολούθηση) αποσπασμάτων από τις Βάκχες του Ευριπίδη. Η σκηνή της κυριευμένης από βακχική μανία Αγαύης ερμηνευμένη από τον υποκριτή Ιάσονα χρησιμεύει σαν σκηνικό που θα αποδώσει, με τον δραματικότερο τρόπο, τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις των νικητών και το τέλος ενός από τους πλουσιότερους και ισχυρότερους άνδρες της Ρώμης «σαν να ήταν τραγωδία»[37]. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν οι εικόνες αυτές είναι αληθινές ή καταγράφηκαν με τρόπο ώστε να εγείρουν μέσω της εντύπωσης τα αισθήματα του αναγνώστη. Η μέθοδος του Πλούταρχου μοιάζει να παραπέμπει στα ζητούμενα του Δούρη (βλ. παρ. σ.) που το έντονο ενδιαφέρον του για το θέατρο του εμφύσησε την ιδέα ότι οι ιστορικοί θα έπρεπε να προκαλούν την ίδια εντύπωση με τους δραματουργούς, ακόμη και αν δεν έχουν το αναγκαίο υλικό για να πράξουν κάτι τέτοιο.

Κριτικός απέναντι στην ‘δραματική’ ιστοριογραφία εμφανίζεται ο Πολύβιος, ο οποίος πιστεύει ότι η ιστορία θα πρέπει να είναι ‘πραγματική’, να παρουσιάζει αντικειμενικά τα γεγονότα χωρίς να επιδιώκει την έγερση των συναισθημάτων των αναγνωστών με πλασματικές αφηγήσεις, όπως πράττει η τραγωδία. Με πιο συστηματικό τρόπο ο Λουκιανός κωδικοποιεί τα προσόντα του σωστού ιστορικού και όσον αφορά τις προθέσεις του αλλά και στο ύφος και τη γλώσσα, θεωρώντας ότι η ιστορία πρέπει να γράφεται όχι μόνο για να διαβάζεται από τους συγχρόνους και να αποσπά τους επαίνους τους, αλλά να μπορεί να σταθεί και στο πέρασμα του χρόνου. Ο Πλούταρχος, τέλος, ενσωματώνει στη βιογραφία του στοιχεία της ‘τραγικής’ ιστοριογραφίας με τη ζωντανή παράθεση σκηνών που θυμίζουν τραγωδία.

Βιβλιογραφία

Ηλιάδου Ερμιόνη, «Λουκιανός», στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία. Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, τ. Β΄, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001.

Λεντάκης Βασίλειος, «Το μυθιστόρημα», στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία. Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, τ. Β΄, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001.

Λουκιανός, Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν, μτφρ. Τσακατίκας Β., [χ.τ.] [χ.χ.].

Πλούταρχος, Βίος Κράσσου 33, μτφρ. Στεφανόπουλος Θ. Κ., [χ.τ.] [χ.χ.].

Πολύβιος, Ιστορίαι, μτφρ. Τριανταφυλλόπουλος Ν. Δ., [χ.τ.] [χ.χ.].

Τσακμάκης Αντώνης, «Ιστοριογραφία», στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία. Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, τ. Β΄, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001.

Φυντίκογλου Βασίλης, «Γενικά χαρακτηριστικά της ελληνιστικής εποχής», στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία. Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, τ. Β΄, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001.

Χαρίτων, Χαιρέας και Καλλιρρόη, μτφρ. Λεντάκης Β., [χ.τ.] [χ.χ.].

Χριστόπουλος Μενέλαος, «Βιογραφία», στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία. Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, τ. Β΄, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001.

Bury John, Οι αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί, μτφρ. Βώρος Φ. Κ., εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 1999.

Romilly de Jacqueline, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, μτφρ. Χριστοπούλου – Μικρογιαννάκη Θ., εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα 1988.

Hagg Tomas, Το αρχαίο μυθιστόρημα, μτφρ. Μαστοράκη Τζένη, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992.

Παραπομπές - σημειώσεις

1] T. Hagg, Το αρχαίο μυθιστόρημα, μτφρ. Τ. Μαστοράκη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992: 25.

[2] Δεν είχε εμφανιστεί την εποχή του Αριστοτέλη και δεν αναφέρεται στην Ποιητική του. (Στο ίδιο: 25).

[3] «Ο Τάτιος, ο Ηλιόδωρος, ο Χαρίτων, αλλά και ο βυζαντινός Ευστάθιος Μακραμβολίτης». (Στο ίδιο: 27).

[4] «Ο όρος χρησιμοποιείται με μεγαλύτερη ασφάλεια όταν συνοδεύεται από τα προσδιοριστικά επίθετα ‘αρχαίο ελληνικό’, ‘ελληνιστικό’, ‘σοφιστικό’ ή, τέλος, ‘ιπποτικό’ προκειμένου περί των έμμετρων μεσαιωνικών ‘μυθιστορημάτων’». (Στο ίδιο: 27).

[5] Το 1804 ο Κοραής προτείνει τον όρο μυθιστορία, που όμως χρησιμοποιήθηκε για να αποδώσει άλλους ευρωπαϊκούς όρους και ο όρος romance απέκτησε μειωτική σημασία. (Στο ίδιο: 26, 27).

[6] Σύμφωνα με τον Hagg, το μυθιστόρημα είναι ‘γνήσιος κληρονόμος του έπους, όσον αφορά τη λειτουργία και τη δομή του...‘Η Οδύσσεια είναι το πρότυπο του ελληνικού μυθιστορήματος, ή ακριβέστερα, το πρώτο μυθιστόρημα που γράφτηκε στα ελληνικά, με θέμα ερωτικό, ταξιδιωτικό και περιπετειώδες’. (Στο ίδιο: 142).

[7] Β. Φυντίκονγλου, «Γενικά χαρακτηριστικά της ελληνιστικής εποχής», στο Γράμματα Ι: Αρχαία ελληνική και βυζαντινή φιλολογία. Ελληνιστική και αυτοκρατορική περίοδος, τ. Β΄, ΕΑΠ, Πάτρα 2001: 25.

[8] Hagg, ό.π.:119.

[9] Ο Hagg εξετάζοντας τη σύνθεση του αναγνωστικού κοινού υποθέτει ότι «το μυθιστόρημα είναι το πρώτο μείζον λογοτεχνικό είδος που υποστηρίχθηκε κυρίως από τις γυναίκες. Το ηρωικό έπος ήταν χαρακτηριστικά αντρικό είδος. Οι θεατρικές παραστάσεις της κλασικής Αθήνας απευθύνονταν πρωταρχικά στους άντρες. Αντίθετα το μυθιστόρημα μπόρεσε να φθάσει πιο μακριά, στα σπίτια των ανθρώπων, και να διαβαστεί ατομικά ή ομαδικά». (Στο ίδιο: 124).

[10] Οι γραμματικοί και οι γραφείς, ως δημόσιοι υπάλληλοι ή ως ιδιώτες, αυξήθηκαν ανάλογα με την γραφειοκρατία των ελληνιστικών βασιλείων. (Hagg, ό.π., υποσ 1.: 124).

[11] «Πολλοί αμφισβητούσαν την εγκυρότητα ακόμη και αυτής της λακωνικής πληροφορίας. Το όνομα ‘Χαρίτων’ θεωρούνταν ψευδώνυμο σχετικό με τις Χάριτες, ενώ το ‘Αφροδισιεύς’ έμοιαζε πολύ εύστοχα να δηλώνει την καταγωγή ενός συγγραφέα που εξιστορούσε τα καμώματα της Αφροδίτης. Όλες οι αμφιβολίες εξανεμίστηκαν, όμως, όταν στην Αφροδισιάδα της Καρίας ανακαλύφθηκαν επιγραφές που περιείχαν τα ονόματα Χαρίτων και Αθηναγόρας». (Στο ίδιο: 29).

[12] Ο τίτλος είναι γνωστός «από το μοναδικό πλήρες χειρόγραφο που προέρχεται από τον Μεσαίωνα, ενώ από τα παπυρικά σπαράγματα συνάγεται, ότι, πιθανόν, ο αρχικός τίτλος ήταν απλώς Καλλιρόη». (Στο ίδιο: 30).

[13] Τα υπόλοιπα τέσσερα είναι: Ξενοφών ο Εφέσιος, Εφεσιακά, Αχιλλεύς Τάτιος, Λευκίππη και Κλειτοφών, Λόγγος, Δάφνης και Χλόη και Ηλιόδωρος, Αιθιοπικά. Από αυτά το Χαιρέας και Καλλιρρόη και τα Εφεσιακά, ανήκουν στον παλαιότερο και λαϊκότερο τύπο και τα τρία τελευταία έχουν καθιερωθεί ως ‘σοφιστικά’, μιας και εντάσσονται στη Δεύτερη Σοφιστική. (Β. Λεντάκης, «Το μυθιστόρημα», στο ό.π., υποσ. 7 : 181).

[14] Στο ίδιο: 180.

[15] Hagg, ό.π.: 127.

[16] Στο ίδιο: 129.

[17] Στο ίδιο: 41.

[18] Χαρίτων, Χαιρέας και Καλλιρρόη, μτφρ. Β. Λεντάκης, Ροδακιό, Αθήνα 1995: 7.

[19] Hagg, ό.π., υποσ. 1: 30-41.

[20] Η στερεότυπη μορφή της υπόθεσης και των προσώπων, δεν σημαίνει έλλειψη φαντασίας. Στην πραγματικότητα τα μυθιστορήματα αποτελούν περίπλοκα λογοτεχνικά παιχνίδια με δεδομένους κανόνες και κεντρικό στοιχείο την έκπληξη. (Λεντάκης, ό.π., υποσ. 13 : 182).

[21] Την ίδια θεματολογία συναντούμε και στην ερωτική ποίηση των αλεξανδρινών χρόνων (η οποία με τη σειρά της είχε επηρεαστεί από λαϊκούς θρύλους που μιλούσαν για περιπέτειες νεαρών εραστών). Είναι πιθανόν κάποιοι μυθιστοριογράφοι να επηρεάστηκαν έμμεσα από αυτήν ή άμεσα από τους ίδιους θρύλους. (Στο ίδιο: 156.)

[22] «Παρακμή της πόλης-κράτους, κατακτήσεις του Αλέξανδρου, πόλεμοι των διαδόχων του, ρωμαϊκή κατάκτηση, εμφύλιοι πόλεμοι στη Ρώμη». (Α. Τσακμάκης, «Ιστοριογραφία», στο ό.π., υποσ. 7 : 129).

[23].Στο ίδιο: 130.

[24].Οι περιπατητικοί ήταν οι μαθητές του Αριστοτέλη που μετά τον θάνατό του συνέχισαν τη διδασκαλία του. «Η περιπατητική διδασκαλία...θεωρεί ότι οι ηθικές ιδιότητες όχι μόνο δηλώνονται αλλά και γεννιούνται ως τρόποι συμπεριφοράς με τις πράξεις του ανθρώπου». (Μ. Χριστόπουλος, «Βιογραφία», στο ό.π., υποσ. 7 : 227).

[25] Στο ίδιο: 227.

[26] J. Bury, Οι αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί, μτφρ. Φ.Κ.Βώρος, Παπαδήμας, Αθήνα 1999: 176.

[27] Ο Φύλαρχος συγγραφέας του έργου Ιστορίαι που κάλυπτε τα έτη 272-220/19 Π.Κ.Ε., καταγράφει «τον πόλεμο που κήρυξε το 228 Π.Κ.Ε. η Αχαϊκή συμπολιτεία με επικεφαλής τον Άρατο εναντίον των Σπαρτιατών υπό τον βασιλέα Κλεομένη τον Γ΄ ύστερα από την πρόκληση του τελευταίου να καταλάβει το ιερό της Αθηνάς στη Βελβίνα». (Πολύβιος, Ιστορίαι, 2.56.1-16, μτφρ. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος).

[28] J. de Romilly, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, μτφρ. Θ. Χριστοπούλου- Μικρογιαννάκη, Καρδαμίτσας, Αθήνα 1988: 275.

[29] Πολύβιος, ό.π.

[30] Romilly, ό.π.: 276.

[31] Σύμφωνα με τον Bury: «δεν μπορεί να υποστηριχθεί ‘ότι προχωρεί πολύ βαθιά στο πρόβλημα των ιστορικών φαινομένων. Αντιλαμβάνεται την αιτιότητα με τρόπο μηχανικό και εξωτερικό και δεν προχωρεί πέρα από την ιδέα της απλής και μονόπλευρης αιτιότητας...Η άποψή του για την αιτιότητα γενικά είναι περισσότερο ενδιαφέρουσα από την εφαρμογή της σε ειδικές περιπτώσεις». (Bury, ό.π., υποσ. 26 : 169).

[32] Λουκιανός, Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν, μτφρ. Β. Τσακατίκας: §41.

[33] Ο ίδιος στο έργο Δις κατηγορούμενος, παρουσιάζει τον εαυτό του ως κατηγορούμενο από την Ρητορική, γιατί την εγκατέλειψε και από τον Διάλογο, γιατί τον πρόσβαλε. Πίστευε ότι η Ρητορική είχε χάσει «τη σωφροσύνη και τη σοβαρότητά της...έγινε μία φτιασιδωμένη γυναίκα». Πόσο μάλλον να χρησιμοποιεί ο επίδοξος ιστοριογράφος τα ρητορικά σχήματα και τεχνάσματα. (Ε. Ηλιάδου, «Λουκιανός», στο ό.π., υποσ. 7: 201).

[34] Romilly, ό.π. υποσ 28: 284.

[35] Μ. Γ. Μερακλής, Πλούταρχος ο Χαιρωνεύς. Η ζωή και το έργο του, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1966: 68.

[36] Το έργο Βίος Κράσσου ανήκει στα 22 ζεύγη βιογραφιών επιφανών ανδρών (ένας Ρωμαίος ένας Έλληνας –στην περίπτωση του Κράσσου το ελληνικό ανάλογό του είναι ο Αθηναίος στρατηγός Νικίας) (115-53 Π.Κ.Ε.), που συνέγραψε ο Πλούταρχος. Ο Κράσσος ως ανθύπατος πολέμησε εναντίον των Πάρθων, ηττήθηκε και σκοτώθηκε με δόλο. (Πλούταρχος, Βίος Κράσσου 33, μτφρ. Θ. Κ. Στεφανόπουλος).

[37] Στο ίδιο.