Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Τα Αθηναϊκά (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης /ΜΙΕΤ)

 

Η Αθήνα του Παπαδιαμάντη είναι οι δυτικές εσχατιές της πόλης, η περιοχή πέριξ του Ψυρρή, εκεί όπου έζησε όταν ήρθε για πρώτη φορά στην πρωτεύουσα το 1869 σε νεαρή ηλικία, «ξένος στα ξένα» όπως έλεγε ο ίδιος. Εκεί όπου μπορούσε να βιώσει το αίσθημα της δικής του, εσωτερικής εξορίας.
Η άλλη Αθήνα, του κέντρου, της οδού Πανεπιστημίου, της Σταδίου, των λαμπρών κτιρίων, του κοσμοπολιτισμού, των αστών και των φώτων του είναι αδιάφορη. Στα μικρά δωμάτια, που νοίκιαζε και ξενοίκιαζε όταν αναχωρούσε για τη Σκιάθο, βίωνε τη μελαγχολία του και εξασκούσε το βλέμμα του. Μοναχικός περιπατητής, παρατηρούσε ανθρώπους, συνήθειες, ήθη, ασχολίες και μέρη, σε μια περιοχή που υπήρχαν φτωχόσπιτα με κοινόχρηστες μικρές αυλές, μικρομάγαζα, εργαστήρια αλλά και διάσπαρτα αρχαιοελληνικά και βυζαντινά μνημεία και οθωμανικά τεμένη. Όταν επέστρεφε από τις περιηγήσεις του στις μικρές του κάμαρες έγραφε, αποτύπωνε στιγμιότυπα, μικρά επεισόδια της αθηναϊκής καθημερινότητας.
 
Ο κόσμος των «Αθηναϊκών» κειμένων του (διηγημάτων; ή μήπως χρονογραφημάτων;) ζει σε μικρά δωμάτια, σε χαμόγεια σε ανθυγιεινές συνθήκες, σε τρώγλες, σε εσωτερικές αυλές ή ακόμα και σε διανυκτερεύοντα καφενεία. Περιφέρεται σε καπηλειά, σε ταβερνεία, σε μικρομπακάλικα και σε μπακαλοταβέρνες, σε τσαρουχάδικα, σε πατσατζίδικα, σε τσαγκαράδικα, σε κάθε λογής μικρομάγαζα και σε μικρά παρεκκλήσια, χωμένα σε απόμερες γωνιές.
Οι άνθρωποί τους είναι φυγόκοσμοι καλόγεροι που αγωνίζονται να μείνουν αγνοί, συνεσταλμένοι φοιτητές, φτωχοί βιοπαλαιστές, μπεκρήδες και κηφήνες που εγκαταλείπουν γυναίκες και παιδιά, φαρμακόγλωσσες γειτόνισσες, μπεκιάρηδες και ερείπια της ζωής, χήρες και ζωντοχήρες, πολυμελείς οικογένειες, εργατικά κορίτσια που ξενοδουλεύουν, ψυχοκόρες, ξεπεσμένοι δερβίσηδες... φτωχολογιά και χαμοζωή...
 
Στη συγκεκριμένη έκδοση του ΜΙΕΤ όπου βρίσκονται όλα τα αθηναϊκά διηγήματα και χρονογραφήματα του Παπαδιαμάντη, 47 συνολικά, σε επιμέλεια του Σταύρου Ζουμπουλάκη αναβιώνει όλος αυτός ο πολύχρωμος και συναρπαστικός κόσμος. Συνοδεύεται από κατατοπιστική εισαγωγή.
Το ένα καλύτερο από το άλλο.

Παύλος Νιρβάνας, Εύθυμη ζωή (Πελεκάνος)

 

Στην ιστορία των ελληνικών γραμμάτων δεν είναι λίγοι οι γιατροί που καταπιάστηκαν, και ξεχώρισαν κάποιοι, με τη συγγραφή και τη λογοτεχνία. Ενδεικτικά να αναφέρουμε τον Αδαμάντιο Κοραή, τον Ανδρέα Καρκαβίτσα, τον Ηλία Παπαδημητρακόπουλο, τον Μανόλη Αναγνωστάκη, τον Τάκη Σινόπουλο, τον Γιώργο Χειμωνά, τον Τάσο Κουράκη και άλλους. Μεταξύ αυτών και ο Παύλος Νιρβάνας (1866-1937), φιλολογικό ψευδώνυμο του Πέτρου Αποστολίδη. Γεννήθηκε στη Μαριούπολη της Ρωσίας, σπούδασε ιατρική και το 1890 κατατάχθηκε στο Βασιλικό Ναυτικό. Το 1922 αποστρατεύτηκε και αφιερώθηκε αποκλειστικά στη δημοσιογραφία και στον γραπτό λόγο. Ασχολήθηκε με όλα τα είδη, το χρονογράφημα, τις εκλαϊκεύσεις, τις μελέτες, το δοκίμιο, την ποίηση, το διήγημα, το μυθιστόρημα, τη μετάφραση. Δημοσίευε κείμενά του, μικρά διηγήματα και χρονογραφήματα, σε περιοδικά και εφημερίδες της εποχής όπως το «Άστυ», η «Τέχνη», η «Νέα Εστία», ο «Ασμοδαίος», τα «Παναθήναια». Ως κριτικός λογοτεχνίας βοήθησε στην ανάδειξη του Γρηγορίου Ξενόπουλου, του Ιωάννη Κονδυλάκη, του Σπύρου Μελά.
 
Η «Εύθυμη ζωή» είναι μια σειρά μικρών ευτράπελων διηγημάτων στα οποία αποτυπώνεται η καθημερινότητα της Αθήνας των αρχών του εικοστού αιώνα. Συνήθειες και πρόσωπα, ήθη, νοοτροπίες και συμπεριφορές. Επαρχιοτοπούλες που έρχονται ως υπηρέτριες σε αστικά σπίτια, εκκεντρικοί φαρσέρ, λαίμαργοι σύζυγοι, άπιστες κυρίες που το σκάνε με τους εραστές τους παίρνοντας μαζί τα τιμαλφή του σπιτιού και τα εκατομμύρια των ανδρών τους, κατεργάρηδες μικροέμποροι, μικροαπατεώνες, κομπιναδόροι ζητιάνοι, πονηροί επαρχιώτες που εποφθαλμιούν κληρονομιές, κακορίζικα καράβια, πρόσφυγες με μόνη συντροφιά το καναρίνι τους, γέροι ζωγράφοι που βλέπουν τον έρωτα στα αλσίλια, κλοπές στο τραμ, γκαφατζήδες ανταποκριτές που χάνουν τα λεφτά τους στο πόκερ ... Ένας πολύχρωμος κόσμος...
Όλα αυτά σε μια χαριτωμένη καθαρεύουσα, γοητευτική, ελκυστική, ανάλαφρη.
Στυλίστας μέγας…

Σταύρος Ζουμπουλάκης, Μυθιστορηματικό αναγνωστήριο (Πρίμο Λέβι - "Η ντροπή" και η ενοχή της επιβίωσης, Πόλις)

 

Το βιβλίο του Σταύρου Ζουμπουλάκη, "Μυθιστορηματικό αναγνωστήριο" (εκδόσεις Πόλις) απαρτίζεται από είκοσι πέντε μικρής και μεσαίας έκτασης δοκίμια πάνω στα βιβλία, μυθιστορήματα τα περισσότερα εξαίρετων συγγραφέων όπως ο Τσβάιχ, ο Ροθ, η Αλεξέγιεβιτς, ο Καμύ, ο Άππαρφελντ, ο ΜακΓιούαν, ο Τρότσκι και άλλοι.
 
Από τα πιο εκτενή του δοκίμια, τρία αναφέρονται στον Πρίμο Λέβι, ο οποίος βεβαίως δεν έχει γράψει μυθιστορήματα. Αντιθέτως στα βιβλία του αφηγείται την οδυνηρή εμπειρία του Άουσβιτς.
Με συγκλόνισε ένα κεφάλαιο που επιγράφεται "Ντροπή". Στο κεφάλαιο αυτό εξηγείται η ηθική διάσταση της ντροπής και της ενοχής, των αισθημάτων που βίωσαν κάποιοι, πολλοί, από τους ελάχιστους επιζώντες των γερμανικών στρατοπέδων εξόντωσης.
Πώς είναι δυνατόν όμως άνθρωποι που πέρασαν μέσα από τέτοια κόλαση και επέζησαν να αισθάνονταν ντροπή και ενοχή; Αυτό το αίσθημα της ντροπής που ταυτίζεται με την ενοχή διαπερνάει ολόκληρη τη στρατοπεδική γραμματεία -δεν είναι μόνο στον Πρίμο Λέβι. Ο Λέβι όμως είχε τη διαύγεια να το ανατάμει. Και αναφέρει τρεις πηγές-αιτίες. Από αυτές η πιο σημαντική ήταν η έλλειψη αλληλεγγύης προς τον συγκρατούμενο (!) ..."ότι δεν άκουσες τη φωνή του διπλανού σου, ότι αδιαφόρησες για το ικετευτικό του βλέμμα, ... ότι οι επιζήσαντες του Άουσβιτς εφάρμοσαν τη μόνη αρχή που ίσχυε εκεί: κοίταξε μόνο τον εαυτό σου, τίποτα άλλο δεν έχει σημασία. Αυτό το αίσθημα της ντροπής, ότι δεν νοιάστηκες για τον διπλανό σου όταν σου το ζήτησε, παραμένει ανεξάλειπτο και μετά το Άουσβιτς (και είναι κι αυτή μία από τις επιτυχίες του !) και στιγματίζει δια βίου αυτόν που επέζησε. Ο όμηρος του Άουσβιτς είναι δέσμιος όχι μόνο των δημίων του αλλά -εδώ είναι το κρίσιμο σημείο- και του άλλου όμηρου, του συντρόφου του-του συγκρατουμένου του: η παρουσία του άλλου τον δεσμεύει ηθικά και θα έπρεπε να τον είχε οδηγήσει σε κάποια πράξη συμπαράστασης. Αφού κάτι τέτοιο δεν έγινε, το ηθικό στίγμα του "κοίτα τον εαυτό σου μόνο" παραμένει ενεργό και ισόβιο. Το γεγονός ότι εσύ επέζησες ενώ ο διπλανός σου θανατώθηκε σε καθιστά ένοχο, σε βαραίνει, σε κάνει φονιά Κάιν του αδελφού σου. Να γιατί η επιβίωση από το Άουσβιτς ήταν, τελικά, αμαρτία.

.

 

Ελί Βιζέλ, Η Νύχτα (Μεταίχμιο)

 

Ο δεκαεξάχρονος Ελί (Λάιζερ) Βιζέλ θα διαβεί μαζί με όλα τα μέλη της οικογένειάς του την πύλη της κόλασης του Άουσβιτς τον Ιούνιο του 1944. Η οικογένεια θα χωριστεί αμέσως στην πρώτη διαλογή. Η μητέρα μαζί με τις τρεις κόρες από τη μία μεριά, ο Ελί με τον πατέρα του από την άλλη. Από την οικογένεια θα επιβιώσουν ο Ελί και δύο αδελφές του, η Χίλντα και η Μπέα. Ολόκληρη η εβραϊκή κοινότητα του Σιγκέτ, μιας ουγγρικής πόλης, θα μεταφερθεί στο Άουσβιτς.

 

Στο βιβλίο του "Η Νύχτα" ο Ελί Βιζέλ αφηγείται την τρομερή εμπειρία του Άουσβιτς στην αρχή και του Μπούχενβαλντ στο τέλος, λίγο πριν την επέλαση του Κόκκινου Στρατού. Πρόκειται για ένα βιβλίο που μαζί με εκείνα του Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερί συνιστούν τον ¨κανόνα" της στρατοπεδικής γραμματείας από την πλευρά των επιζώντων.

 

Τρία σημεία είναι ιδιαιτέρως αξιοπρόσεκτα στο βιβλίο αυτό:

 

Το πρώτο. Στον Πρόλογο του βιβλίου ο συγγραφέας δηλώνει την αδυναμία της γλώσσας να εκφράσει ό,τι έζησε αυτός και άλλοι κρατούμενοι στο Άουσβιτς, την ανεπάρκεια της γλώσσας/των λέξεων να δηλώσουν ό,τι γινόταν νύχτα και μέρα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης: οι λέξεις που υπήρχαν, αυτές που είχε στη διάθεσή του για να γράφει και για να μιλάει ο ίδιος αλλά και η ανθρωπότητα συνολικά στο πέρασμα των αιώνων, αποδεικνύονταν ανεπαρκείς για να αποτυπώσουν με ακρίβεια τα γεγονότα και τις καταστάσεις. Συνεπώς η γλώσσα ήταν για τον συγγραφέα ένα εμπόδιο. Άρα ή έπρεπε να εφευρεθεί μία νέα γλώσσα ή να ανασημασιοδοτηθεί η υπάρχουσα...

 

Το δεύτερο. Το βιβλίο παρακολουθεί την κοινή πορεία γιου και πατέρα στην κόλαση του Άουσβιτς. Ο Ελί και ο πατέρας του, ο Σλόμο, θα αγωνιστούν να μείνουν μαζί. Και το κατορθώνουν, μέχρι τον θάνατο του πατέρα από τις κακουχίες, λίγο πριν την απελευθέρωση. Μέχρι τότε είναι μαζί: στον ίδιο θάλαμο, στα καταναγκαστικά έργα, στα συσσίτια, στους ξυλοδαρμούς, στα ατελείωτα προσκλητήρια, στις διαλογές... Κατόρθωσαν να μην χωριστούν και να ζει ο ένας μαζί με τον άλλον και ο ένας χάρις τον άλλον. Αυτή η ιερή σχέση ωστόσο, η σχέση πατέρα και γιου, μέσα στο Άουσβιτς αποκτά ένα βάθος αδιανόητο. Όμως δεν ήταν για όλους αυτή η ιερότητα δεδομένη. Στο Άουσβιτς το μόνο που μετράει είναι η επιβίωση. Αυτό σημαίνει ότι για κάποιους γιους η παρουσία του πατέρα δίπλα τους απέβαινε εις βάρος της δικής τους επιβίωσης. Με άλλα λόγια για κάποιους γιους (όχι το αντίθετο) ο θάνατος του πατέρα ήταν προϋπόθεση της δικής τους σωτηρίας: ένας ξυλοδαρμός λιγότερος, ένα κομμάτι ψωμί περισσότερο, μια υποχρέωση, ηθική ή άλλη, μείον...

 

Το τρίτο έχει να κάνει με αυτό που πολλοί επιζώντες ονόμασαν "η σιωπή του Θεού". Ο Ελί, όσο ζει στο Σιγκέτ, είναι ένας βαθιά θρησκευόμενος έφηβος: μελετά το «Ταλμούδ», έλκεται από τον ιουδαϊκό μυστικισμό και επιζητεί δάσκαλο να τον μυήσει στην Καμπαλά. Στο Άουσβιτς, μέσα στην κόλαση που βιώνει, αναζητεί τον Θεό για τον οποίο διάβαζε, τον Θεό στον οποίο προσευχόταν, τον Θεό που εμπιστευόταν, τον Θεό του Ισραέλ: Πού είναι επιτέλους ο Θεός; Γιατί δεν παρεμβαίνει να σταματήσει το κακό; Γιατί σιωπά; Γιατί δεν μας σώζει; Πώς δέχεται να θανατώνονται μωρά; Πώς ανέχεται τη θανάτωση του λαού Του και μάλιστα με τέτοιους τρόπους; Μέσα στο Άουσβιτς νιώθει οργή για τη "σιωπή του Θεού". Δεν τον αμφισβητεί απλώς, εξεγείρεται εναντίον του, τον καταργεί -τον διαγράφει. Και κόβει κάθε δεσμό με αυτόν τον Θεό, που τη στιγμή της δοκιμασίας τον εγκατέλειψε· και αυτόν και όλα τα παιδιά Του στα πιο απάνθρωπα βασανιστήρια, στους πιο φρικώδεις θανάτους. Σταματά να προσεύχεται, σταματά να νηστεύει, σταματά να πιστεύει. «Το Άουσβιτς μου κατέστρεψε τον θεό μου, με ξέκοψε από τον θεό μου», γράφει και μας θυμίζει αυτό το γκράφιτι σε κάποιον τοίχο του στρατοπέδου: Αν υπάρχει θεός πρέπει να με παρακαλέσει πολύ για να τον συγχωρήσω.

 

 

 

Άτιτλο

γι' αυτούς που τα 'παιξαν όλα
μια ζαριά
γι' αυτούς που περπάτησαν ολόκληρη τη γη
για μια νεφέλη
γι' αυτούς που μάτωσαν
τα χέρια και τα χείλη τους
γι' αυτούς που περιφέρονται αλλοπαρμένοι
για τους σαλούς του κόσμου αυτού
για τους αμαρτωλούς
 
- μη γελιόμαστε,
γι' αυτούς η βασιλεία των ουρανών.

Δημήτρης Φωτεινόπουλος