Ο Ρώσος θεωρητικός της λογοτεχνίας Μιχαήλ
Μπαχτίν ήταν αυτός που στη μνημειώδη μελέτη του για τον Ραμπλέ και το γκροτέσκο
στον Μεσαίωνα (Το έργο του Φρανσούα Ραμπλέ και η λαϊκή κουλτούρα στον
Μεσαίωνα και την Αναγέννηση) ανέδειξε μια νέα σύλληψη της λαϊκής
κουλτούρας. Αυτής των αυθόρμητων πανηγυριών και των βλάσφημων γιορτών του
δρόμου. Ανέδειξε, μάλιστα, τα εξεργεσιακά χαρακτηριστικά και τις ανατρεπτικές
προθέσεις τέτοιων γιορτών. Μία από αυτές τις σημαντικότατες λαϊκές τελετουργίες
είναι και το Καρναβάλι. Κατά τον Μπαχτίν το Καρναβάλι είναι ίσως η
αυθεντικότερη έκφραση λαϊκού δρώμενου, κυρίαρχη έκφραση των καταπιεσμένων και
των απόκληρων της μεσαιωνικής κοινωνίας. Πράγματι, στον λαϊκό πολιτισμό, το Καρναβάλι και τα καρναβαλικά στοιχεία εν
γένει, κατέχουν εξέχουσα θέση. Σε αντίθεση με τις γιορτές και τις τελετές
που οργανώνει κατά καιρούς η Εξουσία για να εμπεδώσει την ισχύ της, για να
προπαγανδίσει τις θέσεις της αλλά, κυρίως, για να επιβεβαιώσει τους προδιαγεγραμμένους
ρόλους και την καθεστηκυία τάξη, το Καρναβάλι προσφέρεται για μείξεις,
αμφισβητήσεις και βαθύτερες ρωγμές. Είναι, δηλαδή, η περίοδος του Καρναβαλιού
αυτή που δίνει την ευκαιρία στον χύδην όχλο, στην πλέμπα, στον λαουτζίκο να
διακωμωδήσει, να γελοιοποιήσει και να τσαλαπατήσει, έστω και συμβολικά, έστω
και για λίγο, την καταπιεστική εξουσία και τους μηχανισμούς της, τους
αποκρουστικούς αρχόντους και τους εκπροσώπους τους, τους ηγεμόνες, τους
φοροεισπράκτορες, τους κληρικούς, τους δικαστές, τους μεγαλόσχημους. Με το ασυγκράτητο και ηχηρό γέλιο, τον
άκρατο γέλωτα, τον εξόχως ανατρεπτικό και επαναστατικό (ας θυμηθούμε τον Χόρχε
του Μπούργκος, τον ιδεοληπτικό θεματοφύλακα της μονής στο Όνομα του
Ρόδου), την υπερβολή, το γκροτέσκο ο "κάτω" έρχεται "πάνω"
και το "μέσα" βγαίνει "έξω". Αμφισβήτηση πλήρης της τάξης
και του νόμου. Όπως ο Χόρχε του Μπούργκος παραδέχεται: Το γέλιο αποσπά για μερικές στιγμές τον αγροίκο από
τον φόβο. Μα ο νόμος επιβάλλεται με το δέος, του οποίου το αληθινό όνομα
είναι «φόβος Θεού». Και από το βιβλίο αυτό (σ.σ. το χαμένο σύγγραμμα Περί Κωμωδίας του
Αριστοτέλη) θα μπορούσε να ξεκινήσει η σπίθα του Εωσφόρου που θα έβαζε
μια νέα φωτιά σ' ολόκληρο τον κόσμο: και το γέλιο θα διαγραφόταν σαν ένα νέο
τέχνασμα, που κι ο Προμηθέας ακόμη αγνοούσε, για να κατανικηθεί ο φόβος. Ο
αγροίκος που γελάει δεν νοιάζεται τη στιγμή εκείνη αν πεθάνει: αργότερα όμως,
όταν πάψει η ελευθεριότητά του, η λειτουργία τού επιβάλλει και πάλι, σύμφωνα με
το θείο σχέδιο, το φόβο του θανάτου. Και απ' αυτό το βιβλίο θα μπορούσε να
γεννηθεί η νέα και καταστροφική επιδίωξη να καταστραφεί ο θάνατος με την
απελευθέρωση από τον φόβο. Και τι θα 'μασταν, εμείς τα πλάσματα τα αμαρτωλά,
χωρίς τον φόβο, το πιο συνετό και στοργικό ίσως από τα θεία δώρα;Το
γέλιο, λοιπόν, φοβόταν ο Χόρχε και την ιδεολογική του τεκμηρίωση ως δύναμη
αμφισβήτησης και απελευθέρωσης από τον φόβο: αν ο άνθρωπος φτάσει να γελά
και με τον διάβολο, σημαίνει ότι θα έχει πάψει να τον φοβάται. Και μετά τι θα
γίνει; Θα σταματήσει να παίρνει στα σοβαρά και τον Θεό; Θα πάψει να
τον φοβάται;!. Και, το κυριότερο, θα πάψει να φοβάται τον θάνατο ... Και μετά,
τον ίδιο τον ... φόβο, το πιο συνετό και στοργικό από τα θεία δώρα.
Το Καρναβάλι, έχει, λοιπόν, έντονο και κυρίαρχο το στοιχείο του γέλιου.Και μπορεί να προκαλέσει μέσα στη μέθη και στον διονυσιασμό ανατροπές και αμφισβητήσεις.
Στη λαϊκή αυτή γιορτή, το Καρναβάλι, εξουσία έχει, όμως, και το γκροτέσκο. Αυτό
κυριαρχεί και επιβάλλεται μέσω του υπερτονισμού σημείων του σώματος, ιδίως του
κάτω μέρους, του πιο βρωμερού, του πιο αισχρού. Του μέρους από όπου εκκρίνονται
τα περιττά, τα περιττώματα, υγρά και στερεά και απελευθερώνονται όλες οι
αποκρουστικές οσμές αλλά και οι χυδαίοι αναπαραγωγικοί χυμοί. Και παράλληλα,
μάσκες, μουτσούνες, εσοχές, κοιλότητες και εξογκώματα, υπερμεγέθεις κοιλιές,
στόματα που χάσκουν, τεχνητά μέλη που προεκτείνουν και επιμηκύνουν, προκλητικές
φορεσιές και άσεμνες χειρονομίες, πειράγματα και βρισιές... ελευθεριότητα και
κραιπάλη... Οι δημόσιοι χώροι των μεσαιωνικών, και όχι μόνο, πόλεων,
καταλαμβάνονται από τον όχλο που γιορτάζει και αμφισβητεί. Κάποτε, μάλιστα
(και) εξεγείρεται (τον Βασιλιά Καρνάβαλο τον καίμε). 
Οι λαϊκές γιορτές έχουν έντονα καρναβαλικά
και εξεγερσιακά στοιχεία. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις οι εξεγέρσεις στο Ρομάν
το 1580, στη Μάλτα το 1639, στη Γκρενόμπλ το 1832 αλλά και στο Νόττιγκ Χιλ το
1976...
Ο Μπαχτίν σημειώνει σε κάποιο σημείο του βιβλίου του: «Στην πραγματικότητα το καρναβάλι αγνοεί κάθε διάκριση ανάμεσα σε δρώντες
και θεατές ... Οι θεατές δεν παρευρίσκονται απλώς στο καρναβάλι. Το ζουν, αφού
το καρναβάλι, είναι φτιαγμένο για τον λαό... Αυτή είναι η κεντρική ιδέα του. Στην εξέλιξη της γιορτής μπορεί κάποιος να ζήσει, μόνο σύμφωνα με τους
νόμους της καρναβαλικής ελευθερίας…» Το Καρναβάλι διατηρεί ακόμα και σήμερα τα
ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά της γνήσιας λαϊκής γιορτής. Άλλωστε, οι εξεγέρσεις
έχουν στοιχεία γιορτής αλλά και οι λαϊκές γιορτές έχουν στοιχεία εξέγερσης. 
Και σε ένα άλλο σημείο διαβάζουμε το ακόλουθο ενδεικτικό απόσπασμα αναφορικά την ανατρεπτική λειτουργία του γέλιου και των λαϊκών δρωμένων: Η σοβαρότητα στην ταξική κουλτούρα είναι
επίσημη, αυταρχική, συνδυάζεται με βία, απαγορεύσεις, περιορισμούς. Σε αυτή τη
σοβαρότητα υπάρχει πάντα το στοιχείο του φόβου και του εκφοβισμού. Στη
μεσαιωνική σοβαρότητα αυτό το στοιχείο κυριαρχούσε έντονα. Το γέλιο, αντιθέτως,
προϋπέθετε την υπερνίκηση του φόβου. Δεν υπάρχουν απαγορεύσεις και περιορισμοί,
δημιουργημένοι από το γέλιο. Η εξουσία, η βία, ο αυταρχισμός ποτέ δεν μιλούν
στη γλώσσα του γέλιου. Ιδιαίτερα έντονα αισθάνθηκε ο μεσαιωνικός άνθρωπος στο
γέλιο τη νίκη επί του φόβου. Και την αισθάνθηκε όχι μόνο ως νίκη επί του
μυστικιστικού φόβου (του «φόβου του Θεού») αλλά και του φόβου κατά των δυνάμεων
της φύσης. Και πάνω απ’ όλα επί του ηθικού φόβου, που παραλύει, βασανίζει και
καταπιέζει τη συνείδηση του ανθρώπου, του φόβου εναντίον όλων των εξαγιασμένων
και απαγορευμένων, ενώπιον της θείας και της ανθρώπινης εξουσίας, ενώπιον των
αυταρχικών εντολών και απαγορεύσεων, ενώπιον του θανάτου και της μεταθανάτιας
τιμωρίας... Νικώντας αυτόν τον φόβο, το γέλιο φώτιζε τη συνείδηση του ανθρώπου
και του φανέρωνε τον κόσμο με έναν νέο τρόπο. Αυτή η νίκη, βέβαια, ήταν
εφήμερη, γιορταστική. Την ακολουθούσαν ξανά οι καθημερινοί φόβοι και οι
στεναχώριες αλλά από αυτά τα γιορταστικά ξέφωτα της ανθρώπινης συνείδησης
δημιουργείτο μια άλλη, ανεπίσημη αλήθεια για τον κόσμο και για τον άνθρωπο, που
προετοίμασε την αναγεννησιακή αυτοσευνειδησία ...
(Οι εικονιζόμενοι πίνακες είναι του φλαμανδού ζωγράφου Πέτερ Μπρίγκελ: 1) Η μάχη ανάμεσα στο καρναβάλι και στη Σαρακοστή και 2) Παιδικά παιχνίδια).
